Як утвараліся і змяняліся назвы нашых гарадоў і мястэчак? У Шчучыне было багата шчупакоў ці ўсё нашмат прасцей? Хто такія скамарошкі, машталеры і асочнікі?.. Разбіраемся разам.
Большасць гарадоў, якія сёння сталі раённымі цэнтрамі на Гарадзеншчыне, вядомыя з часоў Старадаўняй Русі ды ранняга Вялікага княства Літоўскага. Але іх назвы не заўсёды славянскія. Напрыклад, Ашмяны — ад літоўскага «акменас» — «камень». То бок там была камяністая глеба. У першасным варыянце, дарэчы, было АшмянА: множны лік дадаўся пазней.
Смаргонь — ад балцкага прозвішча Смургоніс, а першасны варыянт назвы быў у множным ліку — Смургоні. Ліда — зусім не ад жаночага імя: «Хорошая девочка Лида на улице Южной живет…». Не-не. Ляда — гэта «лысае месца», вычышчанае ад лесу. Чорныя Ляды на Случчыне — з той самай оперы.
«Волакі», «заслона», «новы горад»
Навагрудак, зразумела, ад «новага горада». То бок недзе быў стары, з якога прыйшлі людзі. Даследчыкі мяркуюць, што той, стары, мог быць бліжэй Нёмана. Месца для гораду не самае зручнае — без вялікай ракі. Тэарэтычна тут мог быць рытуальны цэнтр яшчэ ў дахрысціянскія часы, таму і месца пад яго абралі хутчэй інтуітыўна.
Масты — ад мастоў-пераправаў праз Нёман. Бераставіца — ад берасты, бярозы. Слонім — ад «заслоны», то бок — абароненае месца. Ваўкавыск — зусім не ад ваўка, які вые, не. Гарады з «ск»/«цк» на канцы ўтвараліся ад рэчак: Піна — Пінск, Случ — Слуцк, Палата — Полацк. Ваўкавыск — ад Ваўкавыі, і тут справа ў «волаках»: спосабе пераноскі судоў па сушы, папулярным у варагаў. Гарадзішча ў Ваўкавыску было наўпрост апорным пунктам на шляху падарожнікаў і купцоў.
Карэлічы паходзіць ад імя: быў нейкі Карэліч, які валодаў месцам. Такое ж паходжанне ў Ляхавічаў ці Баранавічаў — імя валодалі адпаведна Ляховічы і Барановічы. Адыменнае паходжанне мае і Шчучын. Шчупакі тут не пры чым, а горад мог закласці нейкі баярын з мянушкай Шчука. Чый двор? Шчучын. Такая ж гісторыя з Сапоцкінам, якім валодаў сёння ўжо невядомы нам Сапоцька.
Городенъ, Горадна, Гордна, Гародня…
Урэшце — Гродна. Гораду не пашчасціла з назвай, бо яна пастаянна змянялася і перакручвалася. Летапісны горад вядомы як «Городенъ» — агароджанае/абароненае месца. Ужо ў XVI стагоддзі «Городно», але трэба памятаць, што ў старабеларускай мове аканне не адбівалася ў напісанні, таму вымаўлялася назва як «Горадна» (як Маладзечна). Яўрэйскія дакументы ХІХ стагоддзя падаюць назву як «Гордна».
Сённешні варыянт назвы даволі позні. Першасна гэта быў польскі назоў Grodno, які перайшоў у рускую мову (Гродно), а пасля — і ў беларускую (Гродна). Такім самым чынам Наваградак стаў Навагрудкам, Берасце — Брэстам, Менск — Мінскам. Яшчэ адзін прыклад — Дэмбрава, які першасна канешне ж быў наўпрост «Дубровай».
Адкуль тады «Гародня» і «Горадня»? Гэта ўжо эксперыменты ХХ стагоддзя. Форму «Горадня» выкарыстоўвалі ў часы БНР, а «Гародню» наогул прыдумаў Караткевіч («Хрыстос прызямліўся ў Гародні»). Сімвалічная, што абодва беларускія варыянты назвы маюць жаночы род, хоць першасная назва — «Городенъ» — мужчынскі.
Гожа — ад казулі, Перстунь — ад пальца
Назвы вёсак і мястэчак з’яўляюцца ў дакументах пазней. Некаторыя вёсачкі ёсць ужо ў Die Littauischen Wegeberichte — гэта «Кніга літоўскіх дарог», падрыхтаваная крыжацкімі выведнікамі ў 1380-х гадах. Фактычна гэта дапаможнік для планавання вайсковых аперацыяў, але для гісторыкаў — унікальная крыніца.
Ужо там мы бачым Путрышкі, Верцялішкі ды Васілішкі. Гэта былі вялікія сёлы, а Верцялішкі — двор таго самага Давыда Гарадзенскага. Цікава, што «ішкі» — літоўскі суфікс, які адказвае на пытанне «чый?». Але Васіль (у выпадку з Васілішкамі) — візантыйскае праваслаўнае імя, дык адкуль літоўскі суфікс? Гісторыкі схіляюцца да таго, што эліты ВКЛ таго часу маглі прымаць праваслаўе і карыстацца праваслаўнымі імёнамі, але надалей гутарылі па-літоўску.
Большасць жа вёсак мы ведаем адно з XV-XVI стагоддзяў. Краіна нарэшце ажыла пасля доўгіх войнаў з крыжакамі. З’явіўся дакументазварот, наладзілася эканоміка. Пасля рэформы землекарыстання («валочная памера») каралевы Боны сялян пазганялі з хутароў і аб’ядналі ў вёскі – класічныя, з хатамі ўздоўж бальшака. Да гэтага часу людзі так не жылі.
Шмат назваў — балцкія. Гожа, Скідзель, Перстунь, Бершты. Напрыклад, Бершты — літоўскамоўны аналаг Бераставіцы, бо паходзіць ад «бяроза», «бераста». Гожа — ад «озіс», што значыць казуля. Перстунь — «пірштас» — «палец»: магчыма, у тамтэйшага гаспадара была такая мянушка.
«Куды паехаў?» — «Да Ліхачоў»
Асноўная маса назваў вёсак сугучная з прозвішчамі мясцовых людзей: Маркаўцы, Васілевічы, Войтаўцы, Селіванаўцы, Пласкаўцы, Князевічы, Міневічы, Ярмолічы, Мацеевічы, Станевічы, Глебавічы, Эйсманты, Каўпахі, Ліхачы, Седзяневічы, Кузьмічы… Умоўны баярын Станевіч, напрыклад, атрымліваў зямлю над Свіслаччу, будаваў там двор, які пазней вырастаў у вёску.
Магло быць і па-іншаму: у нейкай мясцовасці былі раскіданыя хутары. У іх жылі людзі, павязаныя кроўнымі сувязямі, а найбольш папулярным прозвішчам у мясцовасці было — Ліхач. І вось гэтых Ліхачоў пасля «валочнай памеры» пазганялі з хутароў, сабралі ў адну вёску. Суседзі маглі казаць: «Куды паехаў?» — «Да Ліхачоў». Пазней — «У Ліхачы».
Некаторыя назвы ўтварыліся ад прафесій. Агароднікі — людзі трымалі гароды. Кашоўнікі (зараз — Кашэўнікі) — рабілі кашы. Баяры — служылая шляхта, вайскоўцы. Цікавая назва Скамарошкі: там маглі жыць скамарохі, якія забаўлялі каралеўскі двор у Гродне. Машталеры — займаліся коньмі. Асочнікі — арганізоўвалі паляванні (вёска знаходзіцца акурат на ўскрайку колішняй Аўгустоўскай пушчы).
Часам назвы звязаныя з геаграфіяй і тапаграфіяй. Дубніца — бо дуброва, дубы. Пералом — бо «пералом» Нёмана. Прывалка (першасна — Перавалка) — бо пераправа праз Нёман. Новая і Старая Руда — бо было месцам здабычы і выплаўкі руды. Гумнішча — ад гумна, Гнойніца — ад гною…
Шмат вёсак маюць аднолькавыя назвы: Агароднікі, Баяры, Навасёлкі. Чаму? Бо людзі па суседству, якія і далі назву мясцовасці, наўпрост не ведалі пра існаванне нейкіх іншых Агароднікаў. Вясковы чалавек 300-400 год таму быў замкнуты ў сваім космасе радыусам 20-25 км і за ўсё жыццё мог не выйсці за гэтыя межы. А навошта, калі самае дальняе тваё падарожжа — да бліжэйшага кірмаша ці касцёла?
Сабакінцы — Першамайскі, Гнойніца — Вішнявец…
Расійская Імперыя не пакінула ў тапаніміцы рэгіёну нейкіх арыгінальных назваў, за рэдкім выключэннем. Скажам, Лосева або Рыбніца — гучыць даволі дзіўна для нашага рэгіёну. Але гэта ўжо назвы, створаныя ў 1860-я, калі паўстала чыгунка ў бок Парэчча. Цалкам магчыма, што іх прыдумалі пуцейцы ці дробныя расійскія чыноўнікі. Да гэтай катэгорыі адносіцца і назва ўрочышча «Сакрэт» у Гродне: тэрыторыя выкарыстоўвалася царскімі вайскоўцамі, а «секрет» быў тэрмінам з вайсковай тапаграфіі.
За савецкім часам некаторыя вёскі перайменавалі з-за ідэалогіі або немілагучнасці, як камусьці падалося. Так Гнойніца пераўтварылася ў Вішнявец (зараз ужо не вёска, а раён Гродна). Сабакінцы — у Першамайскі. Баля Касцельная стала Зарачанкай.
Дарэчы, з Баляй — цікавая гісторыя. Такіх Баляў было яшчэ некалькі: Баля Сольная, Баля Сухая, Баля Каўнацкая. Само слова «баля» — гэта заліўны луг. А паколькі такіх «баляў» апынулася некалькі ў адным рэгіёне, для іх прыдумалі прыстаўкі, каб адрозніваць: Сухая, Сольная, Касцельная. Хто ведае, магчыма, у новай Беларусі, разам з перайменаваннем вуліц, вернецца і гэты гістарычны назоў.
