Скандальнай навіной, якая выклікала вострую рэакцыю Міністэрства замежных спраў Польшчы, стала разбурэнне беларускімі ўладамі магілы жаўнераў Арміі Краёвай каля вёскі Мікулішкі Ашмянскага раёна. Хто там пахаваны, што такое Армія Краёва і чаму рэжым Лукашэнкі знішчае магілы «акоўцаў» — разбіраўся MOST.
Што такое Армія Краёва?
Армія Краёва была асноўнай формай антынацысцкага ўзброенага супраціву палякаў. У верасні 1939 года, пасля падпісанага паміж сталінскімі СССР і гітлераўскай Нямеччынай пакта Молатава — Рыбентропа, дзве таталітарныя дзяржавы падзялілі паміж сабой Польскую Рэспубліку. Польскія ўлады былі вымушаны пакінуць краіну і працягнуць сваю дзейнасць на эміграцыі. Восенню 1939 года ў акупаванай немцамі частцы Польшчы быў створаны Саюз узброенай барацьбы (Związek Walki Zbrojnej), які быў падпарадкаваны польскаму ўраду на эміграцыі.
22 чэрвеня 1941 года Гітлер напаў на СССР і за месяц заняў усходнюю частку міжваеннай Польскай Рэспублікі, якая перад тым была акупаваная Саветамі. На гэтую тэрыторыю была пашыраная дзейнасць польскага падполля, якое займалася разведачнай і дыверсійнай дзейнасцю. 14 лютага 1942 года генерал Уладыслаў Сікорскі, польскі галоўнакамандуючы, выдаў загад аб ператварэнні Саюза ўзброенай барацьбы ў Армію Краёвую.
Армія Краёвая ставіла за мэту аднаўлення польскай дзяржавы ў межах 1939 года. Дзеля гэтага жаўнеры АК ваявалі як супраць нацыстаў, так і супраць саветаў. Самай вядомай акцыяй Арміі Краёвай было Варшаўскае паўстанне ў жніўні-кастрычніку 1944 года, калі польскае падполле выгнала з Варшавы немцаў, але без знешняй падтрымкі не здолела ўтрымаць сталіцу.
Бой каля Мікулішак
У Заходняй Беларусі, якую польскі ўрад разглядаў як легальную частку Польскай Рэспублікі, Армія Краёва фармавалася ў выглядзе партызанскіх атрадаў.
У першых днях студзеня 1944 года 6 Віленская партызанская брыгада АК дыслацыравалася ў раёне цяперашняга беларуска-літоўскага памежжа на Ашмяншчыне. Паводле нямецкага адміністрацыйнага падзелу Ашмяншчына была перададзена генеральнай акрузе «Літва». Аддзелы літоўскай паліцыі і партызаны Арміі Краёвай вялі баі за рэальны кантроль над гэтай тэрыторыяй. 8 студзеня 1944 года нямецка-літоўскі карны атрад з Ашмянаў вырушыў на аперацыю супраць польскіх партызан. Каля вёскі Мікулішкі завязаўся бой. Перамагла АК — было забіта каля дваццаці літоўскіх паліцыянтаў. Страты польскіх партызан ацэньваюць у пяць чалавек.
У гэтым баі загінуў Пётр Матылевіч (псеўданім «Крэмень»), камадзір 6-й Віленскай партызанскай брыгады АК, які пасля навучання ў Вялікабрытаніі быў скінуты ў сакавіку 1942 года з парашутам у Польшчу і два гады займаўся выведкай і антынямецкай дзейнасцю ў рамках арганізацыі «Wacharz» на Віленшчыне, у тым ліку падарваў нямецкі вайсковы цягнік каля Падброддзя ў маі 1943 года.
Якраз магілы загінулых 8 студзеня 1944 года ў баі каля Мікулішак і далі пачатак тамтэйшых вайсковым могілкам. На працягу наступных месяцаў яны папаўняліся пахаваннямі чарговых загінулых байцоў Арміі Краёвай. Найбольш магіл — дзевяць — дадалося пасля 13 мая 1944 года, калі ў Мураванай Ашмянцы Трэцяя Віленская партызанская брыгада АК мела бой з літоўскім узброеным фармаваннем. У лютым 1945 года на могілках былі пахаваныя два мясцовыя жыхары, якіх забіла савецкае НКВД. Усе астатнія пахаваныя, чые магілы зруйнавалі лукашэнкаўцы, загінулі ў баях з немцамі і падкантрольных немцам літоўскімі фармаваннямі.
У студзені 1945 года Армія Краёва была афіцыйна распушчана. Але значная частка яе жаўнераў так і засталіся ў лясах, змагаючыся супраць саветаў. Многіх штурхаў на гэты крок адчай — вяртацца дамоў было нельга з-за пагрозы арышту саветамі. Польскія падпольшчыкі забілі шмат савецкіх функцыянераў і актывістаў камуністычнай улады ў Заходняй Беларусі.
Чаму Лукашэнка ваюе з мёртвымі?
Рэжым Лукашэнкі другі год ваюе з памяццю пра Армію Краёву. У сакавіку 2021 года былі арыштаваныя пяць актывістаў Саюза Палякаў у Беларусі, якіх абвінавацілі ў «рэабілітацыі нацызму» за тое, што яны папулярызавалі памяць пра дзейнасць Арміі Краёвай. Гродзенскі журналіст Анджэй Пачобут ужо другі год знаходзіцца па гэтай справе пад вартай. Таксама стала вядома, што генеральная пракуратура абвінавачвае Армію Краёву ў распіяранай справе аб «генацыдзе беларускага народа», а генеральны пракурор Андрэй Швед назваў жаўнераў АК «фашысцкімі злачынцамі». Пракуратура патрабуе ад Польшчы выдачы апошніх жывых байцоў АК дзеля суда над імі ў Беларусі.
Калі АК ваявала супраць нацыстаў — то якім чынам рэжым Лукашэнкі абгрунтоўвае пераслед за ўшанаванне памяці жаўнераў АК? У гэтым абвінавачванні цяжка знайсці логіку, але лукашэнкаўцы запісваюць да «нацыстаў» усіх, хто ваяваў не на баку СССР. Згодна з беларускім заканадаўствам, за «рэабілітацыю нацысцкіх злачынцаў» пагражае ад 5 да 12 гадоў зняволення. Летась была ўведзена адказнасць за «адмаўленне генацыду беларускага народа», якая прадугледжвае да пяці гадоў турмы за першы раз і да дзесяці — за паўторнае «злачынства». Пры гэтым храналагічныя межы «генацыду» падоўжаныя да 1951 года, і «нацысцкімі злачынцамі» абвешчаныя ўсе, хто пасля сканчэння Другой Сусветнай вайны са зброяй у руках ваяваў супраць Саветаў.
Апошнімі днямі мы бачым наступны крок рэжыму — пачынаюць знішчаць магілы жаўнераў Арміі Краёвай. Цяжка сабе ўявіць, што ў ХХІ стагоддзі такое можа быць. Зрэшты, як і многае з таго, што робіць рэжым Лукашэнкі.
