18 сакавіка — чарговая гадавіна падпісання Рыжскага міру. У гэты дзень у 1921 годзе была падпісаная дамова, якая падзяліла Беларусь, але адтэрмінавала для Заходняй Беларусі траплянне пад камуністычны таталітарызм.
Першая Сусветная вайна запусціла працэсы, якія перакроілі дзяржаўныя межы ў Цэнтральнай, Усходняй і Паўднёвай Еўропе. Тры імперыі — Расійская, Аўстра-Вугорская і Германская — перасталі існаваць. 11 лістапада 1918 года пасля 123 гадоў падзелаў была адноўлена незалежная Польшча.
Восенню 1918 года большую частку тэрыторыі Беларусі кантралявалі нямецкія войскі, якія занялі яе заходнюю частку ў 1915 годзе, а цэнтральную — у лютым 1918-га, калі падпісалі з бальшавікамі Брэсцкі мір. У Мінску група беларускіх палітыкаў 25 сакавіка 1918 года абвясціла незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі, аднак фактычна не валодала ўладай на беларускай тэрыторыі.
Пасля таго як Нямеччына 11 лістапада 1918 года падпісала капітуляцыю, нямецкія войскі пачалі эвакуявацца з занятых тэрыторый на ўсходзе, а замест іх беларускую тэрыторыю займалі бальшавікі. Бальшавікі таксама не прызнавалі незалежнасць БНР і забаранілі дзейнасць Рады БНР.
Як Польшча магла стаць федэрацыяй
Некаторыя даследчыкі лічаць датай пачатку польска-савецкай вайны 4 студзеня 1919 года, калі бальшавікі ўдарылі па польскай самаабароне Вільні. 14 лютага 1919 года бальшавіцкія войскі ўступілі ў першыя сутычкі з новапаўсталым Польскім войскам каля беларускага горада Масты. Спачатку вайна ішла паспяхова для палякаў: яны адсоўвалі бальшавікоў усё далей на ўсход — 19 красавіка 1919 года палякі занялі Вільню.
Адначасова ў Версалі каля Парыжа адбываліся перамовы, якія павінны былі ўстанавіць пасляваенныя межы дзяржаў. Падпісаная 28 чэрвеня 1919 года дамова прадугледжвала, што Польшча атрымае землі, якія Прусія забрала ў час падзелаў Рэчы Паспалітай. Адначасова Версальская дамова не ўстанаўлівала ўсходніх межаў Польшчы: іх мусіла вырашыць польска-савецкая вайна.
Кіраўнік польскай дзяржавы і галоўнакамандуючы польскага войска Юзаф Пілсудскі разглядаў магчымасць адраджэння Рэчы Паспалітай як федэратыўнай дзяржавы, якая дасць некаторы ўзровень самастойнасці літоўцам, беларусам і ўкраінцам. Пасля таго як 8 жніўня 1919 года Польскае войска заняло Мінск, беларускія палітыкі віталі Пілсудскага і выказвалі надзею, што Польшча дапаможа беларусам здабыць незалежнасць.
На наступны год Польшча стала рэалізоўваць федэратыўную канцэпцыю ў дачыненні да Украіны. 22 красавіка 1920 года Юзаф Пілсудскі падпісаў дамову з кіраўніком Украінскай Народнай Рэспублікі Сымонам Пятлюрам, а 7 мая 1920 года польскае і ўкраінскае войскі выгналі бальшавікоў з Кіева. Беларусы ж дачакаліся толькі фінансавання для беларускай прэсы, школ і арганізацый у Мінску і ваколіцах, пачатку фармавання беларускіх аддзелаў у Польскім войску ды невыразных абяцанняў на перамовах.
Падзеленая Беларусь
Невядома, як бы развіваліся справы далей, але 4 ліпеня 1920 года бальшавікі пачалі наступленне на захад. Польскае войска не мела рэзерваў і не магло арганізаваць абарону. Пасля бліскавічнага маршу ў сярэдзіне жніўня 1920 года бальшавікі былі ўжо ў ваколіцах Варшавы. Існавала пагроза падзення польскай сталіцы. У Беластоку бальшавікі ўжо стварылі камуністычны ўрад, які мелі паставіць на чале Польшчы. Сітуацыю пераламіла Варшаўская бітва, якая адбылася 13-25 жніўня 1920 года і якая атрымала назву «Цуд над Віслай». 20-26 верасня Польскае войска правяло бітву над Нёманам і вызваліла Гродна і Ліду. 8 кастрычніка 1920 года палякі зноў увайшлі ў Мінск.
Адначасова ў Рызе, сталіцы незалежнай Латвіі, адбываліся перамовы паміж польскай і бальшавіцкай дэлегацыямі, якія павінны былі вызначыць умовы будучай мірнай дамовы. 12 кастрычніка 1920 года была заключаная папярэдняя дамова, якая ўстанаўлівала перамір’е.
Паводле гэтай дамовы, польскія войскі пакінулі Мінск. Беларускую сталіцу зноў занялі бальшавікі. 18 сакавіка 1921 года была падпісаная Рыжская мірная дамова, якая паўтарыла асноўныя палажэнні дамовы 12 кастрычніка 1920 года і межы, якія былі ўсталяваныя ў выніку перамір’я.
У выніку Рыжскай дамовы этнаграфічная тэрыторыя Беларусі была падзеленая на дзве вялікія часткі. Такі стан захоўваўся да пачатку ІІ Сусветнай вайны ў верасні 1939 года, калі немцы атакавалі Польшчу з захаду, а Саветы — з усходу.
Усходняя частка беларускай тэрыторыі, крыху большая памерамі, кантралявалася бальшавікамі. Мінск быў цэнтрам невялікай па памерах БССР — Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, якую складалі шэсць паветаў былой Мінскай губерні. Астатняя частка Усходняй Беларусі належала да РСФСР. Бальшавікі ўжывалі тэрор у дачыненні да ўсіх, хто быў супраць савецкай улады.
Заходняя Беларусь у Польшчы не мела ніякай палітычнай самастойнасці, ні нават аўтаноміі. Не дапамагала і тое, што ў першыя гады ў Польшчы нядрэнна дзейнічалі дэмакратычныя інстытуты і ў лістападзе 1922 года беларусы ўпершыню ў гісторыі галасавалі на парламенцкіх выбарах. У Сойм прайшлі 11 дэпутатаў, а ў Сенат — 3. Яны нічога не маглі зрабіць супраць большасці, якую складалі палякі. Польскія адміністрацыйныя ўлады праяўлялі яшчэ большую самаволю, не дазваляючы адчыняць школы з беларускай мовай навучання. Польскія адміністрацыя і паліцыя сурова ставіліся да беларускага насельніцтва.
Росквіт і заняпад беларусізацыі
Падзел Беларусі ў выніку Рыжскай мірнай дамовы прымусіў Саветы ўлічваць беларускае пытанне ў сваёй палітыцы. Каб здабыць прыхільнасць жыхароў Заходняй Беларусі, Саветы рабілі саступкі жыхарам Усходняй Беларусі. У 1924 годзе да БССР былі далучаныя Віцебшчына і Магілёўшчына, а ў 1926 годзе — Гомельшчына. На беларускую мову пераводзілася справаводства. Быў створаны Інстытут беларускай культуры, які займаўся ўсебаковым вывучэннем Беларусі. Па-беларуску можна было пісаць вершы і апавяданні, але нельга было казаць нічога, што супярэчыла б камуністычнай ідэалогіі і палітыцы савецкай улады.
Польская палітыка, якая ігнаравала інтарэсы беларусаў, дала Саветам прыхільнікаў. Браніслаў Тарашкевіч, якога ў 1921 годзе называлі «самым прыхільным да Польшчы беларусам», у 1925 годзе ўступае ў кантакт з Саветамі. Праз «рыжскую» мяжу з усходу плылі грошы на дзейнасць беларускіх арганізацый: забароненай Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі і легальных Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады і Таварыства Беларускай Школы. У 1927 годзе Грамада была забароненая, а яе кіраўнікі і актыўныя дзеячы атрымалі турэмныя тэрміны.
У 1930-я гады Саветы пачалі згортваць беларусізацыю. Савецкія спецслужбы фабрыкавалі працэсы супраць беларускіх дзеячаў, якія заканчваліся турэмным зняволеннем і расстрэламі. У сялян сталі масава адбіраць зямлю, ствараючы калгасы. Нязгодных з калектывізацыяй высылалі ў Сібір або на Поўнач. У 1937 годзе савецкі тэрор яшчэ больш узмацніўся, і каля кожнага вялікага горада ў БССР былі створаныя расстрэльныя палігоны, самым вядомым з якіх былі Курапаты пад Мінскам.
У Польшчы тым часам умовы для беларусаў станавіліся ўсё цяжэйшымі. У 1930 годзе ў Сойм трапіў толькі адзін дэпутат-беларус. У 1936 годзе былі зачыненыя найбольшыя культурна-асветніцкія арганізацыі — Таварыства беларускай школы і Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры, — і адзіны беларускамоўны тыднёвік «Biełaruskaja Krynica». Тым не менш польская дзяржава не ўжывала супраць беларусаў масавых рэпрэсій. Да 1939 года ў Вільні выходзілі беларускія газеты, якія выказвалі крытычны погляд на становішча беларусаў у Польскай Рэспубліцы.
Плюсы і мінусы Рыжскай дамовы
Рыжская мірная дамова для беларусаў мела мінусы і плюсы. Мінусам было тое, што яна надоўга пахавала надзею беларусаў на незалежную і дэмакратычную дзяржаву. Цяжкай для нацыі была падзеленасць мяжой, якая праз палітычную сітуацыю ў Саветах была амаль наглуха зачыненай.
З іншага боку, «Рыжская мяжа» ўтрымлівала беларускае пытанне ў палітычнай павестцы. Саветы стваралі ў Мінску ілюзію «беларускага дома», каб здабыць прыхільнасць беларусаў на польскім баку. Гэта была крывадушная палітыка, але назва Беларусь увесь час гучала ў прапагандзе.
У той жа час знаходжанне Заходняй Беларусі ў складзе Польшчы адтэрмінавала для яе жыхароў наступленне савецкага таталітарнага рэжыму да 1939 года, а масавую калектывізацыю — да 1949-га. Нягледзячы на аўтарытарызм, у Польшчы збольшага шанавалі галоўныя правы чалавека, як права на жыццё, веравызнанне, прыватную ўласнасць. У выніку ў Заходняй Беларусі лепш захаваліся нацыянальная свядомасць і беларуская мова, а таксама еўрапейскія ідэі вяршэнства закона, правоў чалавека, прыватнай уласнасці. Пра гэта яскрава сведчаць вынікі выбараў 1994 года, калі дэмакратычныя кандыдаты Зянон Пазняк і Станіслаў Шушкевіч атрымлівалі значны працэнт галасоў менавіта на той тэрыторыі, якая да 1939 года была ў складзе Польшчы.
Ян Рамэйка
«Бронюсь, куды ты ідзеш?» 90 год таму Польшча і СССР абмянялі палітвязняў-беларусаў
