Яшчэ 50 гадоў таму ў Польшчы былі рэгіёны, насельніцтва якіх амаль не карысталася польскай мовай. Уся камунікацыя адбывалася па-беларуску, а польскую жыхары ўжывалі ў паездках па іншых рэгіёнах краіны. Зараз уявіць гэта цяжка: усходняя Польшча паланізавалася. І ў пэўнай меры гэтаму паспрыяла і палітыка Беларусі, дзе нацыянальная мова таксама губляла пазіцыі.
Пра польскіх беларусаў і змены апошніх дзесяцігоддзяў журналіст MOST паразмаўляў з карэнным беларусам, дырэктарам Цэнтра беларускай культуры ў Беластоку Анатолем Вапам.
Анатолю 58 гадоў, ён нарадзіўся ў польскай вёсцы Нараўцы, а першыя гады правёў у Скупаве — гэта на Падляшшы. Большасць жыхараў той мясцовасці была беларусамі.
«Я беларус, маці — беларуска, а ты — думай сам»
— Сапраўды можна было жыць, не ведаючы польскай мовы?
— А нашто? (смяецца). Калі ў гміннай управе працавалі таксама беларусы, то ішлі ды гаварылі па-свойму — па-беларуску. Таму польскай мовы доўгі час я наогул не чуў.
У нас кожны ведаў, што ён не паляк, а беларус. Бо гаварылі па-беларуску — вядома, на мясцовай гаворцы. Калі з бацькамі я пераехаў у Бельск-Падляшскі, то ніякай іншай мовы не ведаў — толькі беларускую.
І да мяне, і да дзвюх сясцёр бацькі звярталіся па-беларуску. Для мяне момант выбару, магчыма, быў, калі рабіў сабе пашпарт. Якую нацыянальнасць там пісаць? Спытаў у бацькі. Той кажа: «Я беларус, маці — беларуска, а ты — думай сам». То-бок, нікім іншым я быць не магу. Так і запісаў сябе ўласнаручна беларусам у 1984 годзе.
— Быць беларусам у сацыялістычнай Польшчы не было праблемай?
— Я рос у асяроддзі, дзе большасць былі свае. Нават у Бельску большасць была хоць не беларусамі, дык праваслаўнымі. У школе я вучыў беларускую мову — вядома, як асобны прадмет, а астатнія — па-польску. Беларускую мову тады ў Бельску на вуліцы можна было пачуць штодня. Не прыгадаю, каб былі нейкі канфлікты на нацыянальнай глебе ў штодзённасці.
Вось Беласток — ужо зусім польскі горад. Вядома, мы, студэнты, паміж сабой па-беларуску камунікавалі, але вакол — усё было польскае. У аўтобусе, калі гаворыш па-свойму, людзі побач ужо звярталі ўвагу. Недалёка — 50 км ад Бельска — але ўжо іншы свет.
— У чым розніца паміж Падляшшам таго часу, 1980-х, і цяперашнім?
— Паланізацыя. Штогод менш людзей з карэнных беларусаў валодае сваёй мовай. Раней, калі чалавек нават кніжак не чытаў, то размаўляў — з бацькамі, дзядамі, сваякамі, суседзямі… Але і гэта ўжо адышло. Некалі, у 1980-х, калі збіраліся сустрэчы Беларускага аб’яднання студэнтаў, моладзь не ўмяшчалася ў залах — дзясяткі і сотні людзей! Цяпер — самі бачыце. Нават калі дыяспара ў Беластоку робіць мерапрыемствы, то нашых меншасць прыходзіць. Раней было б зусім наадварот.
«Сама Беларусь не ёсць беларускамоўнай дзяржавай»
— Карэнны беларус з Падляшша, але польскамоўны — гэта зараз норма?
— Ёсць такое. Нават свядомыя патрыёты, якія аддаюць сваіх дзяцей у беларускія садкі і школы, часам самі не валодаюць мовай. Іх бацькі валодалі. А яны хочуць, каб валодалі іх дзеці. То-бок, праз адно пакаленне. Бывае, што чалавек усё разумее па-беларуску, але сам гэтай мовай не карыстаецца. Нават алфавіт — кірыліца — гэта праблема. Бо літар не ведаюць. У сацыялістычныя часы было навучанне рускай мове ў школах, гэта давала веданне кірыліцы. Зараз — не. Добра, што хоць памятаюць, хто яны і адкуль.
Прычын, вядома, некалькі. Калі мовай вакол менш карыстаюцца, то няма патрэбы яе вучыць. Ёсць бюракратычныя цяжкасці з навучаннем. Ну і ўрэшце, сама Беларусь не ёсць беларускамоўнай дзяржавай, прыкладам і магнітам для іншых.
— Гэта, мабыць, адкрывалася падчас паездак…
— Мая дачка, калі вучылася ў школе, ездзіла з экскурсіяй у Беларусь. Дык дзеці пыталіся: «А чаму там не гавораць па-беларуску?» Што ім адказаць?.. Карэнная меншасць тут, на Падляшшы, з Беларусі ніякай падтрымкі не атрымлівала. На пачатку 1990-х нешта было, а пасля… не бачылі. Гадоў 30 таму можна было яшчэ падумаць, каб беларусу адсюль паехаць у Беларусь вучыцца. А зараз паедзеш — і ў турму трапіш.
«Ёсць мяжа — і беларусы тут сканчаюцца»
— У Польшчы ёсць іншыя нацыянальныя меншасці, якія гістарычна жывуць тут: украінцы, немцы, літоўцы, татары і г.д. Ёсць розніца паміж іх сітуацыяй і беларускай?
— Розніца нават у тым, што ў іншых дзяржавах у школах вучаць, што ўкраінцы, немцы і літоўцы жывуць яшчэ і за мяжой. Не толькі эмігранты, але нацыянальныя меншасці. І так ідзе стагоддзямі. У Беларусі такога няма. Маўляў, ёсць мяжа — і беларусы тут чамусьці сканчаюцца. Шмат хто з дыяспары, хто прыязджаў у Беласток, здзіўляўся: адкуль тут беларусы? У школе ім пра гэта не распавядалі.
Памятаю, у 2010 годзе, калі працаваў у маршалкоўскай управе, мы былі з візітам у Мінску. Акурат на ўгодкі Грунвальдскай бітвы. Мне трэба было сказаць слова на адной мастацкай выставе. Распавядаў, як гэта адзначалі ў Падляшскім ваяводстве. Дык пасля падышоў журналіст і спытаўся, ці даўно я пераехаў у Польшчу. Гэта паказвае, што беларусы ў Беларусі не ведаюць пра карэнных беларусаў за мяжой: у Польшчы, Літве, Латвіі, Украіне, Расіі.
«Праваслаўе — гэта не заўжды пытанне веры, але — традыцыі»
— Праваслаўе для беларусаў Падляшша — вызначальны фактар? Ці працуе так, што, маўляў, праваслаўны — гэта беларус, а каталік — паляк?
— Калі не 100% карэнных беларусаў тут, то вялікая частка — праваслаўныя. Ёсць крыху каталікоў на Сакольшчыне, там мова ледзьве не літаратурная. На пачатку ХХ стагоддзя і ў міжваенны час адтуль пайшло шмат беларускіх дзеячаў, палітыкаў, ксяндзоў. Нават прэм’ер-міністр БНР Язэп Варонка з Сакольшчыны, а вучыўся ў Беластоку. А пасля ўсё скончылася: асіміляцыя, апалячванне.
Што да фактару праваслаўя, то гэта не заўжды пытанне веры, але — традыцыі. Ты ведаеш, што так верылі твае бацькі, — гэта важна. Незалежна, ці трымаешся веры ў штодзённым жыцці. У карэнных беларусаў тут прывязка да веры застаецца. А вось у дыяспары, вядома, па-рознаму — каталікі, пратэстанты, уніяты і атэісты.
— Каталіцкі касцёл часта асацыюецца з польскасцю і польскім патрыятызмам. А ці можна праваслаўную царкву на Падляшшы лічыць «бастыёнам беларушчыны»?
— Агулам не. Царква мае пазіцыю, што яна адкрытая для ўсіх. Нейкіх нацыянальных маркераў у праваслаўнай царкве я не бачыў.
«Нават калі ў Беларусі будуць пазітыўныя змены, не ўсе вернуцца»
— Калі беларус-эмігрант гуляе па Беластоку, ці можа ён сустрэць нейкія прыкметы беларускасці ў горадзе?
— Беласток пасля вайны ўжо быў стабільна польскім горадам, з польскім духам, мовай і культурай. Калі прыгадаць даваенны Беласток, то гэта шмат у чым яўрэйскі горад. Беларускім Беласток ніколі не быў. Што ж тычыцца пошуку беларускага зместу, то зараз іншы час. Ёсць сацыяльныя сеткі, мерапрыемствы, канцэрты, сустрэчы, месцы, куды пайсці.
Пры тым ёсць месцы, дзе вывучаецца беларуская мова, як школы ці садок, а таксама сядзібы беларускіх арганізацый, і там, нават у выглядзе інфармацыйных дошак з назвамі, фігуруе беларуская мова. Зараз шмат водзіцца экскурсій па Беластоку на беларускай мове і з улікам беларускіх слядоў. Можа, калісьці давядзецца ўвесці ў прастору больш беларускіх акцэнтаў.
«Адзін народ і дзве супольнасці»
— Ёсць думка, што гэтыя мерапрыемствы асобна праходзяць для дыяспары, асобна — для карэнных беларусаў.
— Так, гэта адзін народ і дзве супольнасці. Напачатку праблема была і ў тым, што беларусы з дыяспары думалі, што выязджаюць на адзін-два гады. Пасля ўсё зменіцца — вярнуцца. Апынулася — не. Таму трэба жыць тут, кантактаваць. Людзі даведваюцца пра карэнную меншасць тут. Натуральна, нават калі ў Беларусі будуць пазітыўныя змены, не ўсе вернуцца. Частка застанецца і …сама стане беларускай меншасцю ў Польшчы.
— Якія крокі можна зрабіць ужо зараз для лепшага кантакту паміж меншасцю і дыяспарай?
Рэцэпт адзін: трэба перадусім сустракацца. На вуліцы, у беларускіх арганізацыях і прасторах — паўсюдна. Размаўляць — і з гэтага нешта будзе. Спачатку — знаёмства, пасля — супольная праца ці справа. Зразумела, паміж намі ёсць розніца: школа, бэкграўнд, ментальнасць — усё гэта ёсць. Але калі нешта рабіць разам, то розніца будзе сцірацца. А пасля ўжо не будзем на Падляшшы чужыя, але будзем свае!
Не забудзь падпісацца на MOST у Тэлеграм. Мы галоўнае медыя беларусаў у Польшчы.
