Польская вёска Кнышэвічы знаходзіцца за сем кіламетраў ад мяжы з Беларуссю. Гістарычна яе жыхары лічылі сябе беларусамі, большасць з іх былі праваслаўнымі. Дагэтуль у Кнышэвічах жывуць тыя, хто спрабуе захаваць беларускую ідэнтычнасць. Журналістка MOST з’ездзіла туды і паглядзела, як жыве вёска, якую тут называюць Маленькай Беларуссю.
У XVI стагоддзі вёску заснавалі браты Кнышэвічы, ад іх яна і атрымала назву. Жыхары гэтых мясцін высякалі лясы, якія адносяцца да Гродзенскай пушчы, а на іх месцы будавалі хаты.
Пахавалі братоў Кнышэвічаў на мясцовых праваслаўных могілках. Там жа, паводле мясцовай легенды, знаходзяцца пахаванні людзей, якія памерлі ад халеры — пра тыя часы нагадвае чатырохсотгадовы каменны крыж.
Спрадвеку ў Кнышэвічах праваслаўных было больш за каталікоў, распавядае нам мясцовы настаўнік гісторыі Пётр Савіцкі. Праваслаўныя лічылі сябе тутэйшымі, а размаўлялі ў вёсцы па-беларуску — як кажуць мясцовыя, «па-нашаму».
— У нас заўсёды тут была польска-беларуская вайна. Праваслаўных палякі называлі «русцамі» — рускімі. У ХХ стагоддзі хтосьці з беларусаў з’ехаў у Гродна, у Наваполацк, а рэшта засталася тутай — прывязаныя да гаспадаркі былі, — расказвае па-беларуску Пётр.
У вёсцы амаль 100 двароў, але цяпер пастаянна тут жыве не больш за 30 чалавек.
— Ёсць і маладыя, якія купляюць навакольныя землі, палі ад другіх гаспадароў. Але такіх няшмат. Вёска старэе, людзей штоменш — гэта праўда, — адзначае Пётр.
У Кнышэвічах ціха: ні брэху сабак, ні шуму машын. Сустракаючы рэдкіх мінакоў — збольшага гэта сталыя мужчыны — абавязкова вітаемся, нават калі бачым чалавека ўпершыню — такі вясковы этыкет. У адказ гучыць: «Dzień Dobry», — на нас глядзяць пільна і доўга — вывучаюць.
Беларусы, якія размаўляюць па-беларуску
Разам з Пятром мы адпраўляемся ў яго радавое гняздо — хату Кнышэвічы. Двор Савіцкіх стаіць воддаль ад асноўнай вясковай вуліцы. Вакол — палі і лес, якія таксама належаць сям’і.
— Прывёз беларусаў, якія будуць размаўляць па-беларуску, — прадстаўляе нас Пётр сваім бацькам.
Яны тут жа частуюць нас хатнімі яйкамі і ўласнаручна выпечаным хлебам. А потым пачастункаў становіцца ўсё больш: мёд, каўбасы, саленні. Муж і жонка цікавяцца звычаямі беларускіх вёсак, а пасля просяць прабачэння — трэба ісці: шмат працы.
— Увесь час працуем. Усе грошы, якія я атрымліваю, укладваю ў хатку, — кажа Пётр.
Акно на Беларусь
Гісторыя «Пятровай хаты» пачалася 90 гадоў таму з прадзеда Антона, які быў царкоўным старастам. Ён ажаніўся з аднавяскоўцай Вольгай, і маладыя людзі сталі развіваць гаспадарку. Ужо ў 1959 годзе разам з сынамі Антон пабудаваў хату, у якой мы цяпер знаходзімся. Унутры халаднавата і пахне дрэвам. На сценах — фотаздымкі продкаў Пятра, якія жылі ў Кнышэвічах. У куце — ручнік, праваслаўныя іконы і разгорнутая Біблія, старонкі якой закапаныя воскам. Ёсць у хаце і асаблівае акно, якое Пётр называе «акном на Беларусь».
— Ранкам з таго боку ўстае сонца, а ўвечары нас выпраўляе месяц, — дадае мужчына.
Савіцкія заўсёды лічылі сябе беларусамі.
— Мой прадзед служыў у беларускім войску, у 1919 годзе абараняў Гродзеншчыну ад бальшавікоў. Але пасля ніколі не распавядаў пра службу — баяўся палякаў. А мой дзядуля Аляксандр меў беларускі пашпарт. Калі Беларусь атрымала незалежнасць, хацеў захаваць грамадзянства, але яму сказалі, што ён мусіць аддаць пашпарт, — расказвае мужчына.
«Для заходніх палякаў Падляшша — экзотыка»
Пётр нарадзіўся ў Супраслі. Беларускую мову ён вывучыў у дзяцінстве, калі прыязджаў у Кнышэвічы на выходныя. Пасталеўшы, Пётр зацікавіўся гісторыяй Беларусі і стаў выкладаць у школах і ліцэях. Раней ён часта ездзіў у Гродна, але з часоў увядзення антыкавідных абмежаванняў у Беларусь не прыязджаў.
— Мяне заўсёды здзіўляла: пытаешся ў вашых памежнікаў па-беларуску, а яны адказваюць па-руску, — не разумее ён.
Паралельна Пётр займаўся справамі ў вёсцы. Прывёў у парадак двор, адрамантаваў хату, а цяпер будуе альтанку.
Ужо шосты год хата Кнышэвічаў працуе як аграсядзіба — сюды прыязджаюць людзі з розных краін, каб пазнаёміцца з прыродай Падляшша. Пётр кажа, што для прыезджых, нават з Заходняй Польшчы, гэта экзотыка.
А вось беларусы прыязджаюць сюды рэдка. Гартаючы гасцявую кнігу аграсядзібы, мы знаходзім прывітанні нават з Новасібірска, а вось запісаў на беларускай зусім няшмат.
«Людзі баяцца, хаця тут спакойна»
У нядаўна ўведзеную буферную зону Кнышэвічы не патрапілі. І ўсё ж такі цяпер у аграсядзібу сталі прыязджаць радзей. Калі раней хату браніраваў адзін наведвальнік за адным, то цяпер прыязджаюць у асноўным на выходныя.
— Нядаўна адмовіліся прыязджаць з-за таго, што забілі памежніка. Людзі баяцца, хаця ў нас тут спакойна, — запэўнівае Пётр.
Зрэшты, ёсць і іншыя фактары, з-за якіх наведвальнікаў стала менш. З-за інфляцыі дазволіць сабе адпачынак становіцца складаней, думае Пётр. А хтосьці проста аддасць перавагу цёплым краінам.
Мясцовыя жыхары лічаць, што з пачаткам міграцыйнага крызісу атмасфера ў вёсцы не моцна змянілася. За ўвесь час у Кнышэвічах мы заўважылі толькі адну машыну памежнай службы. Пётр дадае, што ў тэорыі памежнікі могуць правяраць дакументы, але асабіста ён з такім не сутыкаўся.
Дачка выпадкова перайшла мяжу і пабывала ў Беларусі
Ад Кнышэвічаў да польска-беларускай мяжы сем кіламетраў. Разам з Пятром мы адпраўляемся да мяжы.
— Вось там ужо пачынаецца беларускі лес, — паказвае рукой Пётр. І сапраўды, ад Беларусі, калі не лічыць плота, нас аддзяляе невялікая паласа вытаптанай зямлі. Пётр дадае, што занадта доўга стаяць тут не варта — па ўсім перыметры плота ўсталяваныя камеры, таму памежнікі хутка нас заўважаць і могуць пад’ехаць.
Мужчына ўспамінае часы, калі ён з маленькай дачкой мог прыехаць пад самую мяжу, нічога не баючыся.
— Аднойчы дачка наўпрост перайшла мяжу — нікога там не было, ніхто нам пытанняў не задаваў. Цяпер так і кажам: першая замежная краіна, у якой пабывала мая дачка, — Беларусь.
Ціхенька шамаціць беларускі лес. А ззаду нас — галасы. Гэта людзі збіраюцца на нядзельную службу ў праваслаўнай царкве Святога Георгія.
— Прыязджаю ў Беларусь і адчуваю, што мяне там да канца не прымаюць за свайго. У Польшчы — таксама. Толькі тут, у маёй вёсцы, адчуваю сябе як дома. Таму і кажу, што гэта — мая Маленькая Беларусь, — кажа Пётр.
«Я Стасік, які пан?»
Акрамя аграсядзібы Савіцкіх у Кнышэвічах ёсць яшчэ адна незвычайная хата. Нашу ўвагу яна прыцягнула дзвюма скульптурамі каля ўваходу.
— Гэта добрыя духі. Гэта злепкі мяне і маёй дачкі, я іх зрабіў з гіпсу, а пасля застывання ўмацаваў цэментам і паставіў тут, — распавядае нам гаспадар. Мы ветліва звяртаемся да яго на польскі манер пан Станіслаў, але ён тут жа абрывае: «Я Стасік, які пан?»
Пакуль мы размаўляем, міма праязджае машына: высунуўшыся з акна, маладыя людзі фатаграфуюць «добрых духаў».
«У мяне куры з Мексікі нясуць зялёныя яйкі»
Стасік нарадзіўся ва Уроцлаве, а ў Кнышэвічы перабраўся, каб зрабіць рамонт у хаце жонкі. Кажа, што хата была амаль разбураная — патрабавалася тэрміновае аднаўленне.
Стасік — паляк, беларускай мовы ён не ведае, але вельмі любіць гурт N.R.M. Раней мужчына рэгулярна прыязджаў на фестываль «Басовішча». Гаспадар запрашае нас на двор і ахвотна распавядае пра сваю гаспадарку.
— Тут у мяне куры з Мексікі, яны нясуць зялёныя яйкі — часам, на жаль, колер шкарлупіны атрымліваецца не зусім насычаным. Тут мой невялікі пчальнік: у дзвюх хатках жывуць актыўныя пчолкі, у астатніх — лянівейшыя. А там, — Стасік вядзе рукой у нявызначаным кірунку, — нашы козачкі пасвяцца.
Эйнштэйн з Падляшша
У Стасікавым двары стаіць радыёвышка — паляк усталяваў яе самастойна, каб з дапамогай рацыі мець зносіны з людзьмі з розных куткоў свету. Стасік, з яго распушанымі валасамі і запалам да навукі і тэхнікі, нагадвае Эйнштэйна.
— У аматарскім радыё ўсе, з кім ты звязваешся, — твае сябры. Акрамя рускіх, — смяецца Стасік.
Рэтра-электроніка — асаблівая любоў мужчыны. Ён калекцыянуе лямпачкі, электронныя тэстары і гадзіннікі. Захоўваецца гэта ўсё ў старым ваенным бункеры, які Стасік купіў і паставіў пасярод двара.
— Ён з нержавеючай сталі, таму як новенькі. Тут нават тэлефон праведзены, каб з бункера можна было патэлефанаваць дадому, — распавядае Стасік.
Рэчы для папаўнення калекцыі мужчына набывае на спецыяльных рынках. Раней некаторыя «экспанаты» Стасік прывозіў і з Беларусі.
— Я быў у Гродне ў 90-я. Памятаю, прыязджаю, а ў вас прадаюцца «снікерсы», засмажаныя ў масле — ні ў адной краіне гэтага не бачыў, — усклікае паляк. — А яшчэ чуў гісторыю, што ваш жа памежнік зламаў пальцы беларусу, які размаўляў па-беларуску. Цяпер такое ёсць? — цікавіцца Стасік.
«Невядома, што чакае нас заўтра»
Тое, што адбываецца на мяжы, Стасіка не моцна палохае.
А вось яго жонка Ася адзначае, што яны жывуць у невядомасці.
— Мы жывём на памежжы — гэта так небяспечна. Невядома, што чакае нас заўтра, — уздыхае яна.
Раптам Стасік успамінае: убачыць Беларусь можна, падняўшыся на бліжэйшы пагорак.
— Схадзіце туды, можа, убачыце сваіх памежнікаў — рукой ім памахайце, — смяецца мужчына.
Не забудзь падпісацца на MOST у Тэлеграм. Мы галоўнае медыя беларусаў у Польшчы.
