Дзеячы антырасійскай канспірацыі ў 1861 годзе надрукавалі “Гутарку старога дзеда” — вершаваны твор на беларускай мове, у якім быў заклік да паўстання супраць Расійскай Імперыі. Будынак, дзе гэты твор друкавалі, і сёння можна пабачыць у цэнтры Беластока. А ў сучаснай Беларусі за яго распаўсюд можна атрымаць 15 сутак на Акрэсціна, бо ў 2023 годзе твор прызналі “экстрэмісцкім”.
Таемна прывёз у Беласток друкарскія прылады
“Гутарку” надрукаваў інжынер-чыгуначнік Браніслаў Шварцэ. Ён нарадзіўся ў 1834 годзе ў Францыі — ягоны бацька быў паўстанцам у 1830 годзе і быў вымушаны эміграваць з Расійскай Імперыі. У 1855 годзе Браніслаў скончыў інжынерную школу ў Парыжы. У 1856 годзе імператар Аляксандр ІІ, на другім годзе свайго кіравання, абвясціў амністыю для былых паўстанцаў — і Браніслаў Шварцэ прыехаў у Варшаву. У 1860 годзе ўладкаваўся на будаўніцтва Пецярбургска-Варшаўскай чыгункі, займаўся будаўніцтвам магістралі ў Беластоку, а пазней працаваў на суседняй станцыі Лапы.
Неўзабаве Браніслаў Шварцэ заклаў у Беластоку падпольную арганізацыю ды заняўся агітацыяй дзеля будучага паўстання. Ён належаў да плыні так званых “чырвоных” — дзеячаў, якія лічылі, што трэба далучаць да барацьбы за незалежнасць шырокія масы сялян. Сялянства на Беласточчыне ў той час было пераважна беларускамоўнае. Таму ў пачатку 1861 года Шварцэ таемна прывёз у Беласток друкарскія прылады і разам са сваім паплечнікам Адольфам Белакозам выдаў вершаваны твор па-беларуску лацінскімі літарамі. У творы быў заклік далучацца да паўстання.
На вясну, як Бог дасць – гранець
Пранцуз, Паляк з жаўнерамі,
І як Польшча ўся ўстанець –
Ідзём і Мы з Палякамі.
Калі станем з Палякамі,
Будзем роўнымі з панамі,
Усім шчасце Бог нам дасць,
І прападзе Маскоўска ўласць!
“Гутарка…” разышлася
З вядомых прычын аўтар “Гутаркі” не падпісаў свой твор. Таму ўжо доўгі час вядуцца спрэчкі наконт таго, хто яго напісаў. У матэрыялах расійскіх спецслужбаў перыяду паўстання ёсць данос, у якім аўтарам твора названы паэт і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Даследчыкі Яўхім Карскі, Адам Мальдзіс і Вячаслаў Рагойша называлі аўтарам твора беларуска-польскага паэта Вінцэнта Каратынскага. Прафесар Мікола Хаўстовіч лічыць, што аўтарам мог быць нехта з маладых паэтаў, блізкіх да кола Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Вінцэнта Каратынскага і Уладзіслава Сыракомлі.
А вось будынак, дзе “Гутарка…” была надрукаваная, вядомы. Падпольная друкарня дзейнічала ў будынку плябані — доме каталіцкага пробашча — у Беластоку. Гэты двухпавярховы будынак, які збудавалі ў канцы XVIII стагоддзя Браніцкія, захаваўся да сённяшняга часу. Ён знаходзіцца зусім побач з Рынкам Касцюшкі, у пачатку Касцельнай вуліцы побач з архікатэдральным касцёлам. Цяпер у ім месціцца курыя Беластоцкай архідыяцэзіі.
“Гутарка…” шырока разыйшлася па землях былой Рэчы Паспалітай. Дзе не дайшлі ўлёткі, якія надрукаваў Браніслаў Шварцэ, твор перапісвалі ад рукі або пераказвалі вусна. Царская паліцыя фіксвала распаўсюд “Гутаркі” ў ваколіцах Полацка і Мазыра. Пісьменнік Мікалоюс Акялайціс пераклаў “Гутарку…” на літоўскую мову і падрыхтаваў яе выданне накладам 10 тыс. асобнікаў у Прусіі. Твор перадрукавалі газеты за межамі Расійскай Імперыі — напрыклад, Dziennik Literacki, які выходзіў у Львове, які быў у складзе Аўстра-Венгрыі. Царскія ўлады жорстка каралі за распаўсюджанне “Гутаркі” — напрыклад, у Троцкім павеце селяніна Буткевіча выслалі за гэта на катаргу.
Браніслаў Шварцэ займаўся канспірацыйнай працай увесь 1861 год і палову 1862-га — але расійскія ўлады пачалі яго шукаць. Тады ён стаў хавацца ў Варшаве, аднак там яго выкрылі і арыштавалі 23 снежня 1862 года — за месяц да пачатку паўстання. Спачатку яму прысудзілі кару смерці, потым замянілі яе на пажыццёвае зняволенне, перавезлі ў Шлісельбургскую турму каля Пецярбурга, потым ён трапіў у ссылку ў вёску Тунка за Іркуцкам, дзе ў 1889 годзе пазнаёміўся з 21-гадовым палітычным ссыльным з Віленшчыны Юзафам Пілсудскім, пазнейшым кіраўніком незалежнай Польшчы.
У 1891 годзе Браніслава Шварцэ вызвалілі — ён выехаў з Расійскай Імперыі і жыў у Львове, дзе памёр у 1904 годзе.
Як “Гутарка” стала “экстрэмісцкай”
Рэпрэсіі ж за “Гутарку старога дзеда” не скончыліся разам з разгромам паўстання 1863 года. Твор гэты, напісаны на патрэбы палітычнай сітуацыі, на доўгі час быў забыты, пра яго згадвалі толькі літаратуразнаўцы і студэнты філалогіі. Яго час ад часу перадрукоўвалі ў зборніках беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя. У БССР цэнзура не забараняла “Гутарку…”, бо паўстанцаў 1863 года і аднаго з іх правадыроў Кастуся Каліноўскага шанавалі як барацьбітоў з царскім рэжымам.
Але ў 2023 годзе на “Гутарку…” звярнуў увагу рэжым лукашэнкаўскі. У жніўні 2023 года па заяве гарадской пракуратуры Мінска суд прызнаў “экстрэмісцкімі матэрыяламі” два ананімныя вершаваныя творы 1860-х – “Гутарку старога дзеда” і “Плывуць вятры”, у якім апісаны расстрэл царскімі ўладамі патрыятычнай дэманстрацыі 8 красавіка 1861 года ў Варшаве.
Згодна з беларускім “Законам аб супрацьдзеянні экстрэмізму”, экстрэмісцкімі матэрыяламі могуць быць прызнаныя сімволіка і атрыбутыка, інфармацыйная прадукцыя, прызначаная для ўцягвання ў экстрэмісцкую дзейнасць і яе прапаганды. Застаецца загадкай, навошта беларуская пракуратура ў 2023 годзе занялася барацьбой супраць уцягвання сялян у паўстанне 1863 года.
Аднак гэтае абсурднае рашэнне можа дорага каштаваць беларусам — за распаўсюджанне ці захоўванне “экстрэмісцкіх матэрыялаў” у Беларусі можна атрымаць штраф у памеры да 20 базавых велічыняў або адміністрацыйны арышт тэрмінам да 15 сутак у спецыяльна створаным для палітычных арыштантаў рэжыме ўтрымання, які праваабаронцы ацэньваюць як катаванне.
Ян Рамэйка
