83 гады таму, 22 верасня 1939 года, скончыліся баі за Гродна. Цягам трох дзён гараджане з рэштай польскіх войскаў адбівалі атаку Чырвонай Арміі. Абаронцам удалося знішчыць больш за дзесяць адзінак тэхнікі праціўніка, у тым ліку дзякуючы выкарыстанню гарызантальна ўстаноўленых зенітных гармат Bofors і бутэлек з запальнай сумессю.
Пра падзеі верасня 1939 года ў Гродне для MOST распавёў 93-гадовы гродзенец Караль Калвейт, які пасля Другой сусветнай вайны з’ехаў у польскі Слупск.
1 верасня 1939 года пачалася Другая сусветная вайна. Германія напала на Польшчу. У першы дзень вайны нямецкія самалёты даляцелі да Гродна і скінулі некалькі бомбаў. У асноўным бомбы ўпалі ў раёне турмы. У горадзе пачалася падрыхтоўка да абароны ад немцаў, якія так і не ўвайшлі. Толькі праз 19 дзён у Гродне нечакана паказаліся савецкія войскі. Пачалася абарона Гродна.
У Савецкім Саюзе, як і ў сучаснай Беларусі, вераснёўскія падзеі 1939 года называлі ўз’яднаннем Беларусі. Але для шматлікіх гродзенцаў, якія жылі ў тыя часы, гэта трагічныя старонкі ў гісторыі горада. Сімвалам той абароны стаў 13-гадовы Тадзік Ясінскі, якога, як кажуць сведкі тых падзей, саветы прывязалі да танка як жывы шчыт.
Больш за 80 гадоў у Гродне распавядаюць гісторыю пра забітага хлопчыка Тадзіка Ясінскага на вуліцах горада ў верасні 1939 года....
Чытаць далейНа трэці дзень абароны бальшавікі ўсё-ткі прарвалі абарону і занялі Гродна. Паводле шматлікіх успамінах гродзенцаў, абаронцы, сярод якіх было шмат моладзі, і тыя, хто трапляў у рукі да саветаў, былі расстраляныя. У Гродне вядома некалькі месцаў, дзе расстрэльвалі: урочышча «Сакрэт» і месца пад назвай «Сабачая горка». Эксгумацыя абаронцаў да гэтага часу там не праведзена — толькі выпадкова ў адным месцы каля Румлёва знайшлі некалькі пахаванняў.
Караль Калвейт нарадзіўся ў Граеве (Польшча) ў 1929 годзе. У Гродна з бацькамі пераехаў у 1933 годзе. Пасля вайны рэпатрыіраваўся ў Польшчу.
Першае знаёмства Караля з Гроднам было звязана з вуліцай Цмэнтарнай (cучасны 4-ы Падольны завулак) паміж старымі праваслаўнымі і каталіцкімі могілкамі. Яго сям’я жыла там у драўляным доме, недалёка быў Нёман. Бацька Караля быў польскім афіцэрам, ротмістрам. Ён рэдка бываў дома. Маці Караля працавала краўчыхай на вуліцы Ерусалімскай, а сын, калі бацькі працавалі, быў у дзіцячым доме.
Чакалі вайну з немцамі і збіралі грошы
У дзіцячым доме Караль прабыў да пачатку Другой сусветнай вайны. 1 верасня 1939 года, калі ў небе над Гроднам з’явіліся нямецкія самалёты, група Караля знаходзілася ў Пышках.
— Праз некалькі гадзін пасля налёту авіяцыі па мяне прыехала маці і забрала мяне. А так выхавальнікі дзяцей не адпускалі. Казалі, што ў Пышках бяспечней, чым у горадзе. Натуральна, у школу мы не пайшлі праз вайну. Вайны з немцамі мы чакалі і збіралі грошы для войска. Яшчэ пасля заканчэння навучальнага года перад намі выступаў дырэктар «батаруўкі» (школа імя Стэфана Баторыя — MOST) і казаў пра складаны час і цяжкасці, якія чакаюць нашу краіну.
Маці забрала Караля з Пышкоў у дом каля тэатра. Першы час нямецкія самалёты яшчэ ляталі над горадам, але бліжэй да сярэдзіны верасня перасталі. У Гродне з’явіліся чуткі, што рускія прыйдуць дапамагаць палякам у вайне з немцамі, але выйшла інакш. «Яны ішлі забіраць нашы землі сабе. У Гродне некаторыя яўрэі сустракалі камуністаў, будавалі брамы вітальныя. Пачыналі страляць у польскіх салдат».
— Мы з мамай у адзін з дзён ішлі па Дамініканскай, і нас спыніў польскі афіцэр. Сказаў, каб мы тут не хадзілі, бо яўрэі страляюць. А тады яшчэ ў Гродне не ўвайшлі савецкія войскі. Адзін такі яўрэй страляў з акна па салдатах, дык яго падлавілі і падстрэлілі.
Рэпатрыяцыя
У студзені 1945 года сям’я Караля пакінула Гродна і прыехала ў Саколку. Ехалі два тыдні. Спачатку цягнік паехаў на ўсход, людзі сталі хвалявацца, плакаць і думаць, што іх вязуць у Сібір.
— Праехалі да нейкага дэпо, там некалькі дзён стаялі, потым — назад у Гродна, і ўжо адтуль паехалі ў бок Польшчы. Праехалі Караліно і Ласосна. Праязджаем яшчэ трохі, і стаяць чырвонаармейцы, правяраюць дакументы, а ўдалечыні — польскія салдаты. Той момант, калі быццам ты і ў Польшчы, але яшчэ могуць вярнуць. Праверылі дакументы, і цягнік праехаў яшчэ каля 500 метраў. Увайшлі палякі і гучным голасам: «Dzień dobry państwu! Witamy w Polsce!» («Добры дзень! Вітаем у Польшчы!» — MOST). Усе пачалі плакаць і цалавацца з гэтымі жаўнерамі. Паехалі далей, там Кузніца і Саколка. У Польшчы на кожнай станцыі стаялі пункты з лекарам і кухняй. Таксама рэпатрыянтам давалі грошы і пыталіся: куды хочаш ехаць, дзе маеш сваякоў у Польшчы, і гэтак далей. Мы планавалі ехаць да Эльблонга, але прабылі ў Саколцы каля шасці месяцаў.
Там Караль пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай, якая таксама была родам з Гродна. Толькі потым, ужо разам, яны паехалі ў Элк і Эльблонг. Караль пайшоў у польскае войска, пасля ўладкаваўся працаваць міліцыянерам і ездзіў па розных гарадах. Цяпер ён жыве ў Слупску — горадзе-пабраціме Гродна.
