Чаму знакі Z і V не прыжываюцца ў Беларусі, у чым прычына поспеху мема з Лукашэнкам і як уварванне Расіі ва Украіну змяняе стаўленне да беларускай мовы?
MOST пагаварыў пра гэта з Дзмітрыем, аўтарам філалагічнага блога «Филолобайки» і перакладчыкам гульні Wordle на беларускую мову.
— Яшчэ да вайны, у студзені 2022 года, многія апантана гулялі ў гульню Wordle, у якой з шасці спроб трэба было адгадаць слова з пяці літар. Адзін дзень — адно слова. Вы прыдумалі версію гэтай гульні на беларускай мове «Ўордлі». А потым пачалася вайна ва Украіне. Вам прыйшлося з-за гэтага неяк змяняць словы ў гульні?
— Я заўсёды праглядаў, якія словы будуць загаданыя ў бліжэйшы час: хацелася, каб яны былі разнастайныя, каб часцей траплялася адметная беларуская лексіка. Некалькі слоў абраў тэматычных, адпаведных даце гульні. Апошні раз я праверыў словы 22 лютага. Напрыклад, на 23 паставіў «мірны» — на жаль, гэта быў апошні мірны дзень. Пасля пачатку вайны ў мяне знікла тэхнічная магчымасць кантраляваць загадкі. Да пачатку красавіка яшчэ гуляўся запас правераных слоў, а цяпер выпадаюць сапраўды выпадковыя.
— Якія беларускія словы людзі цяжэй за ўсё адгадвалі?
— Ва Ўордлі ніякай агульнай статыстыкі не вядзецца: гісторыя гульняў кожнага ўдзельніка захоўваецца толькі ў іх на камп’ютарах і тэлефонах. Можна толькі меркаваць па водгуках. Мне здаецца, што цяжэй адгадваюцца словы з рэдкімі літарамі (напрыклад, «рацыя» ці «шпіён»), а таксама дзеясловы і прыметнікі — напэўна, гульцы ўсё ж больш чакаюць назоўнікаў.
Складанасць яшчэ ў тым, што ўсе дзеясловы загаданыя ў форме інфінітыва, а ўсе прыметнікі — у адзіночным ліку мужчынскага роду, і таму заканчваюцца аднолькавымі літарамі: нават калі вы адкрылі зялёнае «*одны», вам яшчэ трэба будзе разабрацца — гэта «модны», «водны», «родны» ці «годны»?
— Якія змены ў мове вы заўважылі ў час вайны?
— Цяпер ідзе актыўная інфармацыйная вайна, прапаганда і контрпрапаганда; найбольш удалыя і растыражаваныя абароты замацоўваюцца ў мове ў выглядзе мемаў. Наогул канфлікт доўжыцца ўжо восем гадоў, і большасць абстрактных тэзісаў аб тым, што вось нашы добрыя, а вашы дрэнныя, ужо былі абыграныя раней. Абароты, якія з’яўляюцца цяпер, — гэта ў першую чаргу рэакцыя на падзеі, што адбываюцца.
— Напрыклад?
— Самы яркі ўзор — пра рускі ваенны карабель. Гэтай фразе быў наканаваны поспех. У ёй і лаканічная форма, і наша любімая зніжаная лексіка, і падсвядомы сэнсавы пераход ад рускага ваеннага карабля да расійскіх узброеных сіл у цэлым. Важная і гісторыя гэтай фразы: яна стала папулярнай яшчэ тады, калі з навін здавалася, што памежнікі з вострава Змяіны загінулі ў баі. І тут такі літаральна мастацкі сюжэт: дзёрзкія апошнія словы героя перад смерцю. Пазней мы даведаліся, што аўтар фразы жывы, а яшчэ праз нейкі час рускі ваенны карабель дайшоў да месца прызначэння, і сімвалізм стаў яшчэ больш магутным. Штосьці ў духу Давіда і Галіяфа.
— А як быць з літарамі Z і V?
— Наогул гэта вельмі нязручныя сімвалы, яны дрэнна ўпісваюцца ў кантэксты. Ну добра, Z на аўтамабілі нібы ператварае машыну ў метафару танка — раней тую ж ролю выконвалі налепкі «На Берлин» і «Т-34». Але на якіх-небудзь тэатральных афішах або дзяржаўных сайтах літара Z выглядае чужой, яна груба ўрэзаныя ў кантэкст і ніяк не ўзаемадзейнічае з астатнімі знакамі.
Але вось у друкаваны тэкст лацінскія літары ўпісваюцца вельмі добра, таму мы бачым так шмат «РоскомнадZоров» і «КуZбассов». Увогуле, гэта вядомая забава з вялікай гісторыяй — скажаць напісанні, надаваць ім экзатычнасць. Можна ўспомніць спявачку МакSим; Глюк’oZa была з вялікай літарай Z яшчэ гадоў 20 таму; сярод заходніх музычных гуртоў папулярны «хэві-метал умляут»: Mötley Crüe, Motörhead — пары кропак над галоснымі не ўплываюць на вымаўленне і стаяць толькі «для крутасці». А як пісалі ў інтэрнэце ў былыя часы, ад «падонкаффских» тэкстаў з паслядоўнымі памылкамі ў кожнай арфаграме да плоцікаў — гэта ж таксама разнавіднасці гульні з напісаным тэкстам.
— Вы сустракалі гэтыя знакі ў Беларусі?
— Я, шчыра кажучы, не быў у гэтым годзе ў Беларусі, але, мяркуючы па ўсім, гэтых знакаў вельмі мала. Напрыклад, нядаўна праходзіў прарасійскі марш па праспекце Незалежнасці. Я на відэа заўважыў афіцыйны сцяг Беларусі, сцягі Расіі, Савецкага Саюза, НОДа, але нічога з Z-сімволікай, нават гэтага белага сцяга Z#СвоихНеБросаем не было. Бачыў дзве-тры фатаграфіі аўтамабіляў з налепкай Z, але яны ўсе на расійскіх нумарах.
Думаю, прычына ў тым, што прарасійскія погляды маюць прыкладна тыя ж людзі, якія падтрымліваюць Аляксандра Лукашэнку. Яны не вельмі ініцыятыўныя, больш схільныя да ўдзелу ў арганізаваных мерапрыемствах, чым да індывідуальных актаў сімвалічнага выказвання пазіцыі. Тыя з іх, хто гатовы заявіць пра свае погляды, хутчэй звернуцца да больш блізкай ім беларускай сімволікі, якая таксама выказвае прыхільнасць Лукашэнку — адну з ключавых ідэй іх ідэалогіі.
— З’явілася штосьці сваё ў мове (у рускай або беларускай) антываеннае або праваеннае? Або нейкая свая «спецаперацыя» замест слова «вайна»?
— У Беларусі я ўнікальных неалагізмаў не сустрэў. Тэзісы праваеннага боку цалкам выраўненыя з расійскай агітацыяй і коцяцца па рэйках, якія былі пабудаваныя яшчэ ў 2020, тут не даводзіцца чакаць нейкага крэатыву. Мяркуючы па заявах Аляксандра Лукашэнкі ў 2020 годзе, ён запрасіў на дапамогу супрацоўнікаў расійскай прапаганды, і яны ўзялі канструяванне дзяржаўных наратываў у свае рукі. Ва ўсялякім выпадку, тады рэзка зніклі паўтоны ў характарыстыках Украіны і з’явіўся ўпор на мянушку «Бацька», наогул непапулярную ў Беларусі, але якая актыўна прасоўваецца ў Расіі.
Другі бок таксама абапіраецца на мемы з агульнага ўкраінска-беларуска-расійскага антываеннага інфаполя. Ёсць, вядома, унікальныя тэмы для разважанняў: ажыццёўлены якасны пераход з неверагодных беларусаў у грамадзян краіны-суагрэсара, унутранае супрацьстаянне Беларусі і Белоруссии, аднак устойлівых выразаў, якія ўзніклі на гэтай глебе, я не сустракаў.
— Як вам, дарэчы, мем з Лукашэнкам?
— Гісторыя аб нападзе на Беларусь з чатыры пазіцый стаіць асабняком. Наогул, гэта доўгая і не вельмі зручная для рэгулярнай рэпрадукцыі фраза, якая асабліва і не вылучаецца сярод выступленняў Аляксандра Лукашэнкі. Я не даследаваў, але цалкам дапускаю, што ля вытокаў яе папулярнасці стаялі не беларусы: мы ж кожны тыдзень сутыкаемся з такімі пасажамі, а вось на міжнароднай арэне гэта дасюль можа ўразіць.
Думаю, для Беларусі больш актуальныя не змены ў мове, а змена самой мовы.
Вайна, якая ідзе, вельмі «лінгвістычная»: з аднаго боку, яе апраўдваюць у тым ліку абаронай рускамоўнага насельніцтва, з другога — людзі аб’ядноўваюцца вакол украінскай мовы і ўкраінскай культуры для захавання сваёй нацыі. Вядома, нельга казаць, што гэта літаральна вайна рускамоўных супраць украінамоўных, ва Украіне сапраўды шмат людзей гавораць па-руску, лічачы сябе ўкраінцамі. Але мова можа быць сродкам самавызначэння, і я бачу, што ў Беларусі пасля 24 лютага даволі шмат людзей, якія раней гаварылі па-руску, сталі падумваць аб пастаяннай практыцы беларускай мовы або нават поўнага пераходу на беларускую.
— Хачу спытаць пра змены мовы пасля жніўня 2020 года. Ці з’явіліся ў праўладных медыя і чыноўнікаў нейкія свае характэрныя іншасказання? Як слова «хлопок» замест слова «взрыв» у Расіі.
— Такі наваяз можна выкарыстоўваць у два бакі: і змякчаць рэальнасць, і рабіць больш жорсткай. Калі расійскія дзяржаўныя СМІ распавядаюць аб унутраных падзеях, яны рэальнасць змякчаюць. Жыць у краіне, дзе выбухі, паводкі, пажары — страшна; у краіне, дзе здараюцца дробныя бязладзіцы накшталт «хлопков», падтапленняў і задымленняў — ну, цярпіма. Рост цэн — сапраўды дрэнна, карэкціроўка цэн — ва ўсякім выпадку незразумела. Так і вайна: безумоўна, амаль кожны скажа, што вайна сама па сабе — гэта дрэнна, таму тэлевізар супакойвае: Уладзімір Пуцін не пачынаў вайны, наадварот — ён пачаў спецыяльную аперацыю, каб вайну (васьмігадовую) скончыць. Калі ж гаворка пра ворагаў, вонкавых і ўнутраных, то выкарыстоўваюцца больш жорсткія словы, з негатыўнымі канатацыямі. З кім ваюе расійская армія па версіі расійскіх СМІ? З «нацыяналістычнымі батальёнамі» і «баевікамі ВСУ». Не з «украінскімі салдатамі», дакладна не з «ваярамі» і ўжо тым больш не з «абаронцамі Украіны». Украінскія СМІ, у сваю чаргу, таксама не называюць расійскіх салдат «вызваліцелямі Данбаса».
Беларуская дзяржаўная рыторыка з 2020 года ўпірае на разгром сваіх ворагаў, выкарыстоўваючы негатыўна афарбаваную лексіку. Прасторы праўладных тэлеграм-каналаў апанавалі тэрарысты, экстрэмісты і дыверсанты. Такое вось адрозненне ад расійскага падыходу: там непажаданыя СМІ — замежныя агенты, гэтакія ганьбавальнікі Расіі за заходнія грошы. У Беларусі апазіцыйныя СМІ — экстрэмісцкія фарміраванні, то ёсць як быццам крыніцы літаральнай небяспекі жыццю і здароўю. Я не ўпэўнены, што некатораму прыхільніку Лукашэнкі з глыбінкі камфортна жывецца ў краіне, якая кішыць тэрарыстамі.
Найбольш ярка ў 2020 года выявіліся іншасказанні ў сімвалічнай сферы. Гэта быў працэс балючы для грамадства, але цікавы з семіятычнага пункту гледжання. Калі стала зразумела, што бел-чырвона-белы сцяг — амаль дакладна арышт, людзі сталі шукаць іншыя спосабы выказаць сваю пазіцыю. Сцяг Канады — арышт. Герб Рэчыцы з «Пагоняй» — арышт. Недзе бачыў навіну, што чалавеку не дазволілі павесіць сцяг Каба-Вердэ — гэта забаўна, таму што сцяг гэтай дзяржавы падобны да сцяга Еўрасаюза з бел-чырвона-белай паласой, лепш і не падабраць. Бел-чырвона-белыя зефіркі? Гірлянды ў акне? Белы аркуш паперы ў акне? Чырвона-белая вопратка? Усё адназначна інтэрпрэтуецца як знак, таму арышт-арышт-арышт.
Лідары апазіцыі шукалі той ідэальны знак, які б выказваў пратэсны настрой і пры гэтым заставаўся бяспечным для выкарыстання. Шэраг ініцыятыў не карыстаўся папулярнасцю — насіць белае па чацвяргах, гуляць у парку па нядзелях, вывешваць пасцельную бялізну на балконах. Думаю, справа ў тым, што гэтыя знакі занадта бляклыя, зліваюцца з кантэкстам. Калі праводзіць паралель з вербальнымі знакамі — гэта як выйсці на вуліцу і прашаптаць «Жыве Беларусь!». Ты быццам выказаўся, а быццам словы патанулі ў шуме горада, ніхто і не пачуў. У вуснай мове сярод прыхільнікаў перамен яркае іншасказанне — гэта «я гуляю», таксама такая своеасаблівая абарона ад затрымання: я не мітынгую, я проста гуляю!
— Наколькі распаўсюджаным стала ўжыванне слова «беларусский» замест «белорусский» у рускай мове як спосаб паказаць, што чалавек выступае супраць рэжыму Лукашэнкі? Ці гэта невялікая група ўсё ж людзей?
— Гэта натуральнае развіццё пытання «Беларусь ці Белоруссия»: калі мы кажам «Беларусь», то нібыта як атрымліваецца, што грамадзяне павінны быць «беларусы», а прыметнік — «беларусский» (або нават «беларуский», з адной «с»). Напісанне такое сустракаю нярэдка, сам у інтэрнэце так пішу, хоць слоўнікі рускай мовы, вядома, загадваюць праз «о».
Пелагея Астравумава
