Шэпт, які лечыць ад хвароб, вобразы, якія застаюцца ў памяці, прастора, заціснутая паміж двума шкельцамі. Як беларускія мастакі асэнсоўваюць цяперашнюю рэчаіснасць і што бачаць у гэтым парогавым стане? Пра асаблівы стан лімінальнасці, ці часу жыццёвых перамен, заклікае паразважаць выстава «Калі сонца нізка — цені доўгія».
Куратарка праекта Ганна Карпенка тлумачыць задуму ў аналогіі з пераходным часам сутак, калі сонца нізка. Ты бачыш доўгія цені, але яшчэ не ведаеш, гэта сонца ўзыходу ці захаду.
Час цемры і цішыні
Перад адкрыццём выставы арганізатары выставы і мастакі, якія змаглі прыехаць у Беласток, сабраліся на сустрэчу. Падчас яе абмеркавалі, што праект стаў праявай салідарнасці з беларускім народам. Куратарка выставы Ганна Карпенка расказала, што да адкрыцця рыхтаваліся прыкладна год, яна працавала над канцэпцыяй і выбарам мастакоў і іх прац. Пратэсты 2020 года ў Беларусі былі вельмі пластычныя і візуальныя, яна хацела паказаць універсальныя аспекты іх.
— Важна не маўчаць, асабліва калі адусюль ідзе прапаганда, — падсумавала куратар. — Кожны мастак у межах праекта — гэта вельмі яскравы прыклад персанальнай свабоды.
Сукуратарка праекта Сафія Садоўская адзначыла, што цяпер у Беларусі час цемры і цішыні. Але для таго і ладзіцца выстава, каб голас мастакоў і іх выказванні пачулі. «Працаваць цяпер — гэта магчымасць супрацьстаяць і праз разуменне сябе змяняць свет і трансліраваць каштоўнасці», патлумачыла Сафія.
Мастак з Маладзечна Bazinato, з якім мы гутарылі напярэдадні выставы, падзяліўся, што рабіць мастацкія выказванні ў публічнай прасторы ў Беларусі цяпер не з’яўляецца бяспечнай справай, таму ён практыкуе творчую працу праз узаемадзеянне з прыродай, дзе няма чалавека.
Мост паміж рознымі людзьмі
Падчас адкрыцця выставы з вітальнымі словамі выступілі віцэ-прэзідэнт Беластока Рафал Рудніцкі, дырэктарка Інстытута Гётэ ў Варшаве Юлія Ханске, дырэктарка галерэі «Арсенал» Моніка Шэўчык, куратарка Ганна Карпенка і іншыя.
Сярод іншага адзначылі, што Беласток — шматкультурны горад, дзе прадстаўнікі розных груп знаходзяць паразуменне. Цяпер жа мы пражываем адзін з найцяжэйшых момантаў, і мост паміж рознымі людзьмі асабліва патрэбны. Такім мастом для паразумення і можа быць платформа для выказванняў беларускіх мастакоў.
Чаму сучаснае мастацтва — гэта складана, а творы ніяк не падпісаныя
Большасць прац на выставе — гэта інсталяцыі, ключы да разумення якіх варта шукаць ў назве, апісанні ў буклеце і ўласным уражанні. Адна з прац — карціна мастака з Мінска Захара Кудзіна, які ў 2019 годзе скончыў жыццё самагубствам ва ўзросце 33 год.
На выставе была яго маці Наталля, якая расказала пра карціну сына:
— Працу «Пілот» Захар напісаў у 2015 годзе пасля таго, як вярнуўся з ЗША. У Амерыцы ён жыў у артыстычна-музычным лофце. Гаспадыня гэтай прасторы праніклася да яго творчасці, запрасіла ў госці да сваіх бацькоў на Дзень падзякі. У размове высветліў, што яе тата служыў пілотам падчас в’етнамскай вайны. Захара вельмі ўразіла яго гісторыя, лёс пілота, у якога нібы быў білет у адзін канец. У Захара было гэткае ж пачуццё, калі ён паехаў у Штаты, бо было вельмі цяжка. І наогул лёс мастака — гэта вельмі пакручасты шлях, гэта білет у адзін канец.
Для Захара быць мастаком было яго дыханнем. Гэтая праца — стан і пілота, і мастака, якія не ведаюць, што будзе далей, таму што вынік непрадказальны.
Сын кепска бачыў левым вокам, у яго згарэў там нерв. Затрымка зроку давала нярэзкасць, плаўнасць, якую ён перадаў і на працу. Захар казаў, што мастацкія аб’екты не адказваюць на пытанні, а задаюць іх. Яны заклікаюць задумацца пра тое, што ўнутры гледача, адбываецца дыялог працы і гледача.
Апошні праект Захара на кірмашы сучаснага мастацтва Art Vilnuis быў зроблены на алюмініі алеем у чорна-бела-шэрых колерах. Ён глядзіцца як аскепкі разбітага люстэрка з адлюстраваннем цёмна-шэра-белай рэчаіснасці, як перададчуванне таго, што адбываецца цяпер. Вяртання да мінулага не будзе, давядзецца выбудоўваць новае ва ўсім — у побыце, асабістым жыцці, не кажучы пра міжнародныя адносіны. І раней падавалася, а цяпер цалкам перакананая, што ён як мастак бачыў на некалькі этапаў наперад, меў нейкае ўнутранае прадчуванне будучыні. Калі кажуць, што мастакі не з гэтага свету, — гэта таму, што яны бачаць тое, што іншыя пакуль не заўважаюць. А Захар быў вельмі эмацыйна адчувальны, чалавек без скуры, таму ў гэтым свеце яму было вельмі балюча. Яго працы заклікалі задумацца пра ўласную сутнасць.
У Беларусі не вельмі цікавяцца мастацтвам, і гэта паўплывала на тое, што мы назіраем цяпер. Я вельмі добра гэта разумею як педагог і мастацтвазнаўца. Псіхалогія спажывання, хуткага выніку, гатовага адказу падштурхнула масы, грамадскасць адысці, адвярнуцца. Спажываць мастацтва — гэта цяжка, трэба думаць, уключацца і пагружацца.
Прасцей ісці па шляху найменшага супраціву, па цячэнні, калі табе даюць гатовы вынік. На гэтай выставе няма ні апісання, ні імя аўтара каля прац — для таго, каб глядач чытаў буклет і пагрузіўся ў выставу. Вельмі важна не проста збіраць тое, што на паверхні, а ўмець пагружацца.
Я не магу з’ехаць з Беларусі, таму што ў Беларусі мой Захар. Але я хачу, каб яго працы глядзелі, і такім чынам пашыраць прастору яго жыцця.
Як працуюць успаміны
Праца мастачкі з Мінска Машы Святагор уяўляе сабой шэраг манітораў з зацыкленымі аніміванымі выявамі:
— Я выкарыстоўвала гіфкі — выявы, якія паўтараюцца. Спярша гэта былі статычныя калажы, якія рабіла са здымкаў з сямейнага архіва, са сваіх фота, артэфактаў з мінулага. Галоўны герой майго праекта — дзіця. Яго вобраз брала з таты. Дзіця падарожнічае, пераадольвае перашкоды ў пошуках свайго месца, іншага свету, знаходзячыся ў транзітнай зоне паміж рэальным і нерэальным, ілюзорным. Праект тычыцца часу, памяці і яе хісткасці, крохкасці ўспамінаў.
Успаміны — гэта не канструкт з набораў фактаў і ведаў, гэта хутчэй вобразы і ўспышкі, якія з часам пераўтвараюцца ў прывідныя ўражанні. Таму тут паказаныя знікненні і з’яўленні адных і тых жа вобразаў раз за разам.
Цыклічнасць гіфак адпавядае маёй ідэі пра тое, як мінулае, сучаснае і будучыня пераплеценыя паміж сабой, пастаянныя вяртанні да пачатковай кропкі і пошукі.
Сувязь з хаосам, калі ты ў транзітнай зоне
Мастак Юра Шуст з Маладзечна больш за дзесяць год таму выехаў з Беларусі, цяпер жыве ў Германіі. Яго праца таксама звязаная з тэмай памежнага стану:
— Мая інсталяцыя адкрытая для інтэрпрэтацый, мае некалькі ключавых момантаў, з якіх глядач можа мадэляваць уласныя сэнсы. Раскажу пра некаторыя ключы. На маніторы ляжаць спаленыя запалкі — гэта рэферэнс да вядомага твора «Дзяўчынка з запалкамі», што апісвае замярзаючае дзіця каля багатага дому. Дзяўчынка бачыць праз акно калядную ёлку, багаты стол і спрабуе сагрэцца, спальваючы запалкі адну за адной. Кожная запалка фарміруе новую галюцынацыю. Адзін з аб’ектаў — шклопакет, у якім паміж шкельцамі змешчаныя яловыя лапкі.
Тут жа рэферэнс да нашага ўспрымання праз дэвайсы. Запалкі размешчаныя на маніторы, які транслюе відэа, прысвечанае мігрантам на беларуска-польскай мяжы. Мігранты апынуліся ў лімінальнай прасторы, замкнёныя ў транзітнай зоне. Гэты стан вельмі цяжка пераносіць, падчас яго адчуваеш прамую сувязь з хаосам, гэта вельмі дэструктыўна для чалавека. У той жа час гэтая прастора дае шмат магчымасцей, цалкам пазбаўляе ад правіл і абмежаванняў.
Яшчэ адзін аб’ект — ствол дрэва, які ў мінулым выкарыстоўвалі для здабычы жывіцы — яловай смалы. Жывіца размешчаная ў бакалах, у гэтым аб’екце рэканструюю рытуал, калі на Новы год людзі запісваюць жаданне, спальваюць і выпіваюць попел з шампанскім.
Таксама на паперы размешчаная мая рэканструкцыя беларускай выцінанкі. Адзін з асноўных матываў выцінанкі — дрэва жыцця. Культура выцінанкі падтрымліваецца ў Беларусі дзякуючы маладзечанскай школе. Я рабіў выцінанку не рукамі, а выразаў лазерам, што дадае ёй індустрыяльнае адценне.
Відэа для манітора збіраў са здымкаў мігрантаў і польскіх памежнікаў. Гэта погляд з двух бакоў, які можна асацыяваць з гэтым шклопакетам, і людзьмі, замкнёнымі ў ім.
Як адшукаць акенца ў іншасвет
Фотамастак і даследчык з Маладзечанскага раёна Сяргей Лескець прадставіў на выставе інсталяцыю са свайго фотаздымку і двух аб’ектаў з дрэва. Фота і інсталяцыя маюць назву «Шэпт».
— Праект «Шэпт» я здымаў гадоў дзевяць у перапынках паміж рэпарцёрскімі здымкамі для BBC, The Guardian і іншых медыяў. Для выставы выбраў адзін з фотаздымкаў з гэтага праекта. Сабраў кнігу «Шэпт», неўзабаве планую прэзентацыю. Падчас здымак пашчасціла сустрэць жанчыну, якая валодала методыкай, як лекаваць крывулямі: гэта адростак дрэва, галінка, якая зноў урастаецца ў ствол.
Дрэва працягвае расці, і атрымліваецца такое нібы акенца. Людзі з міфапаэтычным успрыманнем свету лічылі, што гэта акенца ў іншасвет, якое зрабіла нейкая сіла. А калі пераліваць праз гэтае акенца ваду, яна набывае звышуласцівасці.
Такой вадой можна змываць сурокі, злое вока, спуды, лячыць некаторыя хваробы. У жанчыны, што расказала пра гэта, крывуля была вельмі старая, яшчэ ад дзеда ці прадзеда, пасля яе перадалі ў Мёрскі музей. Расказала мне, як шукаць новыя крывулі. І я неяк за адно лета ў лесе на Маладзечаншчыне знайшоў і выразаў тры крывулі. Гэтыя людзі ўспрымалі свет праз эмоцыі, пачуцці. Напрыклад, белемніты, такія акамянеласці, што нагадваюць кулю, лічылі стрэламі Перуна, захоўвалі як абярэг. Для мяне крывуля — гэта сімвал міфапаэтычнага мыслення людзей, а не рацыянальнага і лінейнага, гэта ўзор архаічнага ўяўлення, не ўпарадкаванага навукай і сучаснасцю.
Часу няма
Куратарка праекта Ганна Карпенка патлумачыла, чаму ў адной выставе з сучаснымі мастакамі размешчаныя працы мастакоў XX стагоддзя Язэпа Драздовіча і Уладзіслава Страмінскага:
— Гэта дадае разважанне пра адчуванне часу. Пра тое, што час мае розныя вымярэнні. Калі прыязджаю ў Мінск, заўсёды адчуваю, што там зусім іншае вымярэнне часу, якое не адчуваю ў аніводнай заходнееўрапейскай краіне. Здаецца, гэта не пытанне пераходу да будучыні ці нейкай іншай формы. Гэта пра тое, што няма сучаснасці асобна, у моманце сучаснасці сканцэнтраваныя і мінулае, і будучыня. Для мяне Драздовіч — сакральная фігура, чалавек, з якім я вяду дыялогі і спрэчкі, хаця ён памёр задоўга да майго нараджэння.
І атрымліваецца, што час — адноснае вымярэнне, што наогул часу няма. У выставе мне хацелася захаваць момант лімінальнасці, стан і ўнутранае адчуванне, калі ты не рушыш ні наперад, ні ў мінулае, а стаіш на мяжы. Гэта добра відаць, калі сочыш за ценямі, і яны доўгія.
