Сёння ў Польшчы выходны — краіна адзначае Нацыянальнае свята Трэцяга Мая. Яно прысвечана прыняццю Канстытуцыі Рэчы Паспалітай 1791 года — першай у Еўропе, і другой у свеце, пасля амерыканскай. Гэты асноўны закон датычыўся і беларускіх зямель, якія ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага.
Расказваем, што Ustawa rządowa (менавіта так афіцыйна называўся гэты дакумент) гаварыла пра Беларусь, ці сапраўды ліквідавалася ВКЛ, і чаму прыняцце Канстытуцыі 3 Мая лічаць важнай для нашай гісторыі падзеяй.
«Усялякая ўлада бярэ пачатак з волі народа». Роля Канстытуцыі 3 мая
Прыняцце Канстытуцыі 3 Мая сталася важнай падзеяй для Рэчы Паспалітай. Перш за ўсё, гэта была адчайная спроба выратаваць краіну, якая распадалася менавіта з-за таго, што ў яе не было сучаснай сістэмы кіравання, якая б не дазваляла ўплываць на дзяржаву звонку і раз’ядаць яе знутры.
«Устава жондова» ўсталёўвала спадчынную канстытуцыйную манархію замест змяшанай сістэмы, пры якой Сейм мог выбіраць манарха. То бок уводзіўся лад, які быў на той час у большасці развітых краін Еўропы. Таксама скасоўвалася «ліберум вета», якое дазваляла з дапамогай усяго толькі аднаго дэпутата прагаласаваць супраць рашэння Сейма, ці наогул закрыць яго падседжванне. Гэтым правам часта карысталася «пятая калона», каб прасунуць інтарэсы суседніх дзяржаў.
Не менш важным было і тое, што ў дакуменце прапісваўся падзел галін улады — на заканадаўчую (Сейм), выканаўчую (Кароль) і судовую. Прынцып, якім дагэтуль кіруюцца ў цывілізаваным свеце.
Хоць Канстытуцыя і захавала саслоўную сістэму «шляхта — мяшчане — сяляне», жыхарам гарадоў даваліся грамадзянскія правы, у тым ліку і набыццё шляхецтва. А вось становішча сялян кардынальна не змянілася. Так, ім гарантавалася абарона дзяржавы, а ўсе ўзаемаадносіны паміж земляробамі і памешчыкамі мусілі быць прапісанымі ў дамовах. Ва Уставе нават назвалі сялян «самай магутнай сілай краіны». Але прыгонніцтва ўсё ж не адмянялася.
Канстытуцыю 3 Мая называюць сімвалам незалежнасці Польшчы, бо менавіта яна, пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, стала тым арыенцірам, на які раўняліся прыхільнікі ўзнаўлення польскай дзяржавы.
Гэты дакумент не быў ідэальным, але яго можна назваць прагрэсіўным. Характэрна, што нягледзячы на тое, што першы ж артыкул Уставы быў прысвечаны пануючай рэлігіі (ёй аб’яўлялася каталіцтва), упершыню крыніцай улады быў названы не бог, а людзі: «Усялякая ўлада ў чалавечай супольнасці бярэ пачатак з волі народа».
Узаемныя заручыны. Чаму Канстытуцыя 3 мая важная для Беларусі
Каб выратаваць краіну, якая ўжо перажыла першы падзел, было вырашана ісці да ўнітарнага ладу дзяржавы. Для гэтага, напрыклад, скасоўваліся органы выканаўчай улады ВКЛ, замест іх уводзіліся агульныя.
Характэрна, што саюзную дзяржаву ў Канстытуцыі называлі Польшчай — словы «Рэч Паспалітая» ў дакуменце можна сустрэць толькі тры разы. А ў дачыненне да народа, законаў, зямлі, уладаў і гэтак далей ужываўся прыметнік «польскі».
Наогул пытанне ўзаемаадносін Княства і Кароны ў дакуменце амаль не закраналася. Тое, што ВКЛ фармальна працягвала існаваць можна зразумець з таго, што Кароль Польскі працягваў называцца таксама і Вялікім князем Літоўскім. Больш падрабязна ўзаемаадносіны паміж Літвой і Польшчай былі апісаныя ў дадатках да Уставы.
Напрыклад, у прынятай 5 мая «Дэкларацыі аб’яднаных дзяржаў» (Deklaracja Stanów Zgromadzonych) ужываліся звыклыя назвы: Карона Польская і Вялікае княства Літоўскае. А больш дэтальна варункі паміж дзвюма часткамі адной краіны былі апісаны ў дакуменце «Узаемныя заручыны абодвух народаў» (Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów), які быў прыняты 27 кастрычніка 1791 года.
Згодна з «Узаемнымі заручанымі…» у створаных агульных Камісіях (міністэрствах) Войска і Скарбу уводзілася роўнае прадстаўніцтва ад Польшчы і Літвы. Таксама старшынямі гэтых ведамстваў мусілі быць па чарзе літвіны і палякі. А вось Камісію Паліцыі гэтыя квоты не датычыліся, там большасць заставалася за палякамі — 2/3.
ВКЛ змагло захаваць на сваёй тэрыторыі скарбовую касу, куды ішлі даходы ад мясцовых падаткаў. Яшчэ адзін важны пункт — справы жыхароў Літвы меліся разглядацца толькі ў мясцовым скарбовым судзе, які працаваў па мясцовых законах. Ды і наогул, усё судаводства ў Княстве заставалася асобным і кіравалася літоўскімі законамі.
У цэлым «Узаемныя заручыны…» пацвярджалі непадзельнасць саюзнай дзяржавы, якая там называлася Rzeczypospolita Polska. Але з іншага боку, дакумент гарантаваў правы Вялікага княства Літоўскага і яго суб’ектнасць.
Што гавораць гісторыкі
Даволі працяглы час польскія гісторыкі рабілі акцэнт на ўніфікацыйным характары Канстытуцыі 3 мая. Яны амаль не звярталі ўвагі на «Узаемныя заручыны…», называючы іх малазначнымі.
Ужо пасля аднаўлення незалежнасці Польшчы ў 1918 годзе, «Узаемныя заручыны» сталі называць важным дапаўненнем да «Уставы жондовай». І толькі ў другой палове XX стагоддзя пачалі з’яўляцца меркаванні аб тым, што кастрычніцкі дадатак да Канстытуцыі 3 мая, па сутнасці, пацвярджаў Люблінскую ўнію і абараняў правы ВКЛ. Таму нельга лічыць тыя падзеі інкарпарацыяй Літвы ў Польшчу.
Цікава, што ў сучасных святочных прамовах прэзідэнт Польшчы падкрэслівае ролю Канстытуцыі і «Узаемных заручын» як для сваёй краіны, так і для Літвы, а таксама падкрэслівае важнасць федэратыўнага характару Рэчы Паспалітай.
Вось урывак з віншавання ў 2021 года, калі адзначалася 230-годзе «Уставы жондовай»:
— Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя заручыны абодвух народаў» — гэта адны з асноўных элементаў шматвяковай спадчыны польска-літоўскіх адносін. Іх працяг — адзін з фундаментаў сённяшняга супрацоўніцтва нашых краін у рамках Еўрасаюза і НАТО.
