Тыкоцін, невялічкі горад Падляскага ваяводства, лічыцца турыстычным must have. У гэтым годзе ён адзначае 600-годдзе. Дасведчаны вандроўнік і чытач MOST наведаў яго, знайшоў шмат таго, што звязана з беларускай гісторыяй, і падзяліўся ўражаннямі.
Калі выязджаць па хуткаснай шашы з Беластока на Варшаву, на дарожных указальніках мільгаюць назвы паселішчаў: Парослы, Крупнікі, Алішкі, Лыскі, Жаўткі, Хорашч. Да Другой Сусветнай вайны тут шмат хто размаўляў па-беларуску, а некаторыя жыхары свядома называлі сябе беларусамі і нават выпісвалі з Вільні беларускую перыёдыку.
Мяжой беларускага этнаграфічнага абшару тады была рака Нарва. «Польскі бок» — так у міжваенны час мясцовыя карэспандэнты беларускіх часопісаў называлі левы бераг Нарвы — туды мы і накіроўваемся. Менавіта на «польскім» беразе ляжыць Тыкоцін.
— Пераехалі Нарву, — канстатуе мая спадарожніца. З’язджаем з шашы на вузейшую дарогу да Тыкоціна. Першая вёска, у якую трапляем, — гэта Златорыя.
Касцёл у Златорыі збудавалі мясцовыя сяляне за адзін год — у 1919-м, калі Польшча толькі аднавіла незалежнасць. Ён драўляны і невялікі, але зграбны і гарманічны. На ганку сустракаем пажылога пробашча.
— Няхай будзе пахвалёны Езус Хрыстус! Ці можам паглядзець касцёл?
— А, так, калі ласка, — кажа ксёндз, адмыкае нам касцёл. Убачыўшы, што я фатаграфую, адлучаецца ў закрыстыю, каб уключыць святло.
Нетынкаваныя сцены ўпрыгожаныя роспісамі — сцэнамі са Святога Пісання і выявамі святых. Столь размаляваная арнаментам. На фоне гэтай сціпласці вылучаецца бела-залаты галоўны алтар з выразнымі прыкметамі барока. Алтар старэйшы за касцёл — зроблены ў XVII стагоддзі, спачатку ён быў у старым касцёле ў Плонцы.
А пад хорамі заўважаю невялікі абраз святога Казіміра, апекуна Літвы.
Мушу прызнацца, што вельмі люблю такія невялікія вясковыя касцёлы, пра якія рэдка пішуць у турыстычных даведніках.
Дарога са Златорыі да Тыкоціна надта нагадала мне дарогі ў беларускай правінцыі. Асфальтаваная, але даволі вузкая, і месцамі дрэвы і хмызы растуць пры самай дарозе. Адзінае істотнае адрозненне ў краявідзе — гэта чырвоныя макі, якія растуць тут паўсюль. У Беларусі ж макі вывелі пад маркай барацьбы з наркаманіяй.
Калі ўязджаем у Тыкоцін, асфальт змяняецца на брук. І такіх брукаваных вуліц у Тыкоціне — большасць. Не надта прыемна на іх ехаць на машыне, але яны дапамагаюць стварыць утульную атмасферу старадаўняга горада.
У барочных, шырока расстаўленых, вежах касцёла Святой Тройцы на тыкоцінскім рынку ўгадваецца почырк Яна Генрыка Клема, які быў надворным архітэктарам магутнага ў тыя часы гетмана кароннага Яна Клеменса Браніцкага. Лёгка ўбачыць падабенства з будынкамі, якія Ян Клем узносіў для Браніцкіх у Хорашчы, Бельску і Беластоку.
Абразы для бакавых алтароў гэтага касцёла маляваў Сымон Чаховіч, які выконваў замовы і для віленскіх касцёлаў, і для калегіума езуітаў у Полацку.
Пасярод рынка ўзвышаецца помнік Стэфану Чарнецкаму, які ў XVII стагоддзі меў заслугі перад Рэччу Паспалітай у бітвах супраць казакоў, маскоўцаў і шведаў. Згадка пра Чарнецкага ёсць у гімне Польшчы. Помнік паставіў ягоны нашчадак Ян Клеменс Браніцкі. У адрозненне ад свайго прадзеда, ён не выйграў ніводнай бітвы. А помнік Чарнецкаму ў Тыкоціне, пастаўлены ў 1763 годзе, лічыцца другім паводле даўнасці свецкім помнікам у Польшчы. На ім захаваўся доўгі надпіс па лаціне, з якога лёгка разабраць хіба словы Liberator Patriae — «Вызваліцель Айчыны».
Каля ста аб’ектаў у Тыкоціне з’яўляюцца гістарычнымі помнікамі.
Паселішча паўстала на памежжы Мазоўша і Вялікага Княства Літоўскага, дзе раку Нарву перасякаў тракт з Полацка і Вільні да Кракава і Познані. Гарадскія правы даў Тыкоціну мазавецкі князь Януш І Стары ў 1425 годзе — таму горад сёлета адзначае 600-годдзе. З гэтай нагоды на рынку размешчана інсталяцыя з надпісам: «Тыкоцін — горад жывой гісторыі». Неўзабаве пасля таго Тыкоцін апынуўся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, а пасля Люблінскай уніі 1569 года перайшоў у склад Польскага Каралеўства.
У пачатку XVI стагоддзя гаспадаром Тыкоціна стаў Альбрэхт Гаштольд, самы багаты чалавек у Літве. Гаштольд удзельнічаў у многіх войнах з Маскоўскай дзяржавай, у 1518 годзе разграміў маскоўцаў каля Полацка. Легенда кажа, што брод праз Дзвіну тады цудоўным чынам паказаў святы Казімір. А на Падляшшы Гаштольд меў прыватную вайну з суседам, віленскім ваяводам Мікалаем Радзівілам, што меў уладанні з цэнтрам у недалёкай Гонядзі (Goniądz), а сакратаром у яго служыў ксёндз Мікола Гусоўскі, аўтар «Песні пра зубра», знаёмай кожнаму выпускніку беларускай школы. Недзе ў гэтых ваколіцах ксёндз Гусоўскі збіраў уражанні для сваёй несмяротнай паэмы.
Куды ні паедзеш у Падляскім ваяводстве, абавязкова сутыкнешся з чымсьці, што звязана з беларускай гісторыяй!
У 1522 годзе Альбрэхт Гаштольд запрасіў у Тыкоцін дзесяць габрэйскіх сем’яў з Гродна. Таму мясцовая габрэйская супольнасць была адной з найстарэйшых у Падляскім ваяводстве і адной з самых багатых. У мураванай сінагозе з 1642 года цяпер музей. Унутры клапатліва адноўленыя запісаныя на сценах габрэйскімі літарамі словы псалмоў і малітваў, дзе-нідзе пераплеценыя расліннымі і жывёльнымі арнаментамі, сярод якіх можна разгледзець бусла і вавёрку.
Сінагога вылучаецца з забудовы рэзка-ружовым колерам сцен. Колер нязвыклы воку, але так фарбавалі ў часы барока, і такі колер узнавілі паводле даследаванняў сучасныя рэстаўратары.
— Нам, мясцовым, таксама спачатку цяжка было прывыкнуць [да ружовага колеру], — прызнаецца супрацоўніца музея. Яна сама адзетая ў ружовую блузку.
У сінагозе аглядаем карціны на габрэйскую тэматыку, якія маляваў Юзаф Харытон. Ён быў родам з Сямятычаў на Падляшшы. І тут знаходжу кропку судакранання з гісторыяй Беларусі. Мастак распісваў касцёл у Воўчыне, пэўны час жыў у Высокім каля Брэста і быў там сведкам Халакосту.
У Тыкоціне ж габрэяў забілі нацысты ў самым пачатку акупацыі, у жніўні 1941 года. Калі гналі на экзекуцыю, здзекліва загадалі музыкам граць «Ха-Тыква», цяперашні гімн Ізраіля.
Заходзім яшчэ на габрэйскія могілкі. Вяртаючыся на рынак, заўважаем шапік з сувенірамі і антыкварыятам. Мая спадарожніца пераглядае манеты з розных краін свету — ёсць тут грошы і з Азіі, і з Афрыкі, і міжваенныя манеты розных краін Еўропы. Я ж пераглядаю паштовыя маркі, спадзеючыся знайсці міжваенныя штэмпелі з роднага Віленскага ваяводства. Не знаходжу.
Гаспадар пэўна пачуў маю беларускую гаворку, а можа, убачыў маю цішотку з бел-чырвона-белым сцягам — адышоў на хвілінку ў хату і хутка вярнуўся.
— Бачу, пан з Беларусі. Вось, пану можа быць цікава, — кажа ён і паказвае мне медную манету-«барацінку» з «Пагоняй». Апошняя лічба даты сцёртая, але манета паходзіць з 60-х гадоў ХVII стагоддзя, калі Стэфан Чарнецкі перамог маскоўскія войскі пад Палонкай, каля Слоніма.
Мне прыемна, што ў гаспадара Беларусь асацыюецца менавіта з «Пагоняй» і спадчынай Вялікага Княства Літоўскага. Купляю тую барацінку, хоць яна мне і не дужа патрэбная.
— У нас на замку працуе экскурсаводам хлопец з Беларусі, — кажа гандляр.
Тыкоцінскі замак — адметны пункт на мапе Падляшша. Тут некалі захоўваў свае габелены Жыгімонт Аўгуст (цяпер яны ў Вавэлі ў Кракаве), а ў апошні дзень 1655 года паміраў гетман ВКЛ Януш Радзівіл, які спрабаваў разарваць унію з Польшчай і заключыць саюз са Швецыяй.
Вяртаемся на Рынак, купляем каву і марозіва. Кропак, дзе выпіць кавы, пад’есці, набыць сувеніры, пераначаваць, у Тыкоціне хапае. Мясцовыя жыхары маюць заробак з турыстаў.
Ідзём па вузкай брукаванай вуліцы ўздоўж кляштарнага муру. Муроўка вельмі нагадвае агароджу кляштара кармелітаў босых у Глыбокім.
Даходзім да берага Нарвы, сядаем на лаўку на акуратнай, выбрукаванай каменем набярэжнай. Па рацэ плыве прагулачны катэр — дзеці на экскурсіі. Воддаль узвышаюцца жалезная аркі мосту з пачатку ХХ стагоддзя.
Ян Рамэйка
