Серада, 22 сакавіка 2023
No Result
View All Result
MOST Media
  • Галоўная
  • Навіны
  • Гісторыі
  • Гайды
  • Афіша
  • Бізнес
  • ПАДТРЫМАЙ!
  • Пра нас
    • Чытачу і рэкламадаўцу
    • Палітыка выкарыстання Cookies (EU)
    • Правілы выкарыстання матэрыялаў
No Result
View All Result
  • Галоўная
  • Навіны
  • Гісторыі
  • Гайды
  • Афіша
  • Бізнес
  • ПАДТРЫМАЙ!
  • Пра нас
    • Чытачу і рэкламадаўцу
    • Палітыка выкарыстання Cookies (EU)
    • Правілы выкарыстання матэрыялаў
No Result
View All Result
MOST Media
No Result
View All Result
Галоўная Гісторыі

Бізнес, пагромы, Заменгоф… Топ-5 фактаў пра яўрэйскі Беласток

Раман Ганчарэнка Раман Ганчарэнка
28 кастрычніка 2022, 14:39
Гісторыі
A A
Бізнес, пагромы, Заменгоф… Топ-5 фактаў пра яўрэйскі Беласток

Яўрэі ў Беластоку ў 1930-х, напярэдадні катастрофы. Фота: Фота: jewishbialystok.pl

Сёння амаль нічога ў Беластоку не нагадвае, што горад яшчэ 100 год таму быў пераважна яўрэйскім па этнічным складзе, ідыш гучаў на кожным кроку, сіяністы спрачаліся з «Бундам», а хасіды — з фанатамі эсперанта. Падчас Другой сусветнай гэты свет знік — назаўсёды…

На пачатку ХХ стагоддзя, калі Беласток яшчэ быў часткай царскай Расіі, у горадзе было блізка 100 сінагог, 93% камерсантаў былі яўрэямі, а само яўрэйскае насельніцтва горада складала больш за палову. Не валодаючы ідышам, вам было б цяжка адрамантаваць гадзіннік або замовіць паліто: майстры і прадаўцы былі яўрэямі, якія не заўсёды ведалі польскую ці расійскую.

У часы Другой сусветнай яўрэйская грамада была вынішчаная. У 1943-м у гета выбухнула паўстанне, якое немцы патапілі ў агні і крыві. Галоўная сінагога, з людзьмі ў сярэдзіне, таксама была спаленая.

Сінагога ў Беластоку. Нямецкая паштоўка часоў Першай сусветнай

Па вайне не засталося ані яўрэйскіх крамак, ані ідышу як вулічнай мовы, ані саміх яўрэяў, за выключэннем пару сотняў ацалелых. Яны збольшага таксама выехалі ўжо ў часы сацыялістычнай Польшчы.

Узгадаем цікавыя факты з гісторыі «яўрэйскага Беластока» ды памятныя месцы ў горадзе, якія можна наведаць і сёння.

1. Самыя багатыя і самыя бедныя

Першыя звесткі пра яўрэяў у Беластоку з’яўляюцца ў канцы XVII стагоддзя. Дзіўна, што не раней, бо яўрэі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага жылі яшчэ з часоў Вітаўта, то бок за 300 год да гэтага. Адказ просты: Беласток атрымаў Магдэбургскае права і стаў горадам каля 1692 года, у часы Браніцкіх. То бок раней горад не ўяўляў цікавасці для яўрэяў у плане бізнесу.

У 1771-м у Беластоку з’явілася першая мураваная сінагога, а колькасць яўрэяў расла ў неймавернай прагрэсіі. Ужо ў 1856-м на 13 тысяч жыхароў прыходзілася больш за дзевяць з паловай тысяч яўрэяў! Сінагогі, яўрэйскія школы і крамы, гурткі сіяністаў сталі звычайнай часткай гарадскога ландшафту.

Па меры таго, як горад ператвараўся ў прамысловы цэнтр (праз тэкстыльныя фабрыкі і чыгунку), яўрэі станавіліся рабочымі ды ўласнікамі тэкстыльных прадпрыемстваў. У XIX стагоддзі яўрэйскі бізнес канкурыраваў з нямецкім — і ў выніку перамог. Па выніку яўрэі былі як самымі беднымі, так і самымі багатымі жыхарамі гораду.

2. Гаўрыіл Беластоцкі і пагром 1906 года

Мошчы Гаўрыіла Беластоцкага ў Саборы святога Мікалая ў Беластоку. Фота: Вікіпедыя

У праваслаўным саборы Святога Мікалая ў Беластоку захоўваюцца мошчы Гаўрыіла Беластоцкага — праваслаўнага святога і пакутніка. Паводле царкоўнага падання, шасцігадовага хлопчыка ў 1690-м выкраў з сям’і ў Заблудаве яўрэй-арандатар, завёз у Беласток і… катаваў 9 дзён, імітуючы «пакуты Хрыста».

Праз 30 гадоў побач з пахаваным хлопчыкам нібыта капалі магілу, зачапілі яго труну, а цела апынулася «нятленным». Адсюль пачаўся культ святога пакутніка Гаўрыіла Беластоцкага (Заблудаўскага), які набыў выразныя антысеміцкія рысы, бо забойцам хлопчыка нібыта быў яўрэй, а само злачынства было «рытуальным».

У чэрвені 1906 года ў Беластоку прайшоў яўрэйскі пагром, санкцыянаваны расійскімі ўладамі: кейс пакутніка Гаўрыіла таксама сыграў сваю прапагандысцкую ролю… Падчас пагрому было забіта і пакалечана больш за 100 яўрэяў, не кажучы пра знішчаную маёмасць. Адным з вынікаў пагрому было «прасяданне» эканомікі гораду цягам некалькіх гадоў.

3. Ідыш – афіцыйная мова Беластока?..

Яўрэйскія крамкі ў Беластоку на пачатку ХХ стагоддзя. Нямецкая паштоўка часоў Першай сусветнай

У XIX стагоддзі вялікая колькасць яўрэяў у горадзе былі рабочымі — пралетарыямі. А значыць, падтрымлівалі сацыялістычныя ідэі ды рэвалюцыю. Яно і лагічна, асабліва ў святле пагромаў у часы Расійскай імперыі. Гэта была агульная тэндэнцыя не толькі для Беластока, але і для Вільні, Варшавы, Гродна ды іншых гарадоў рэгіёна.

Цікавы факт: у 1920-м годзе, калі Беласток на кароткі час апынуўся пад уладай бальшавікоў, ідыш стаў… афіцыйнай мовай горада! Бальшавіцкія ячэйкі ўзначальвалі яўрэі-пралетарыі, таму і мовай справаводства абралі сваю родную. Толькі пасля прыбыцця Дзяржынскага ў горад ідыш прыбралі як «палітычную памылку».

Бальшавікі адступілі, але палякі не забылі пра гэты кейс «дапамогі акупантам»: ужо ў канцы жніўня 1920-га па гораду зноў пракаціліся яўрэйскія пагромы. Лішне казаць, што камуністаў падтрымлівалі далёка не ўсе яўрэі (асабліва калі казаць пра бізнесменаў ці рабінаў), але штамп пра «яўрэяў-бальшавікоў» застаўся і доўга ўплываў на польска-яўрэйскія стасункі.

4. Хлопчык, які натхняўся Вавілонскай вежай

Помнік маленькаму Заменгофу ля Рынку Касцюшкі. Фота: Grzegorz Dąbrowski / Wyborcza

У 1859-м у Беластоку ў яўрэйскай сям’і нарадзіўся хлопчык Людвік Заменгоф. Вежа беластоцкай ратушы вельмі нагадвала хлопцу Вавілонскую: асабліва калі вакол праходзілі кірмашы і людзі размаўлялі на ідыш, па-польску, па-руску, па-нямецку, па-беларуску…

Ужо ў 10-гадовым узросце ён напісаў п’есу, прысвечаную Вавілонскай вежы і гісторыі з падзелам моў. Заменгофа турбавала пытанне: чаму людзі размаўляюць на розных мовах і не разумеюць адно аднаго? Як гэта выправіць?.. Заменгоф стаў лекарам, але паралельна ўсё жыццё працаваў над штучнай мовай — эсперанта, якая мела б аб’яднаць усіх людзей.

Эсперанта стала папулярнай ідэяй, якая і сёння захапляе людзей па ўсім свеце: ад Японіі да Бразіліі. Асоба Заменгофа, які памёр у 1917-м, ужо ў 1920-х пераўтварылася ў адзін з сімвалаў Беластока. Сёння пра Заменгофа ў горадзе нагадвае некалькі помнікаў, вуліца і вялікі прыгожы мурал з аўтарам эсперанта, які стаіць на гаўбцы свайго дома.

Как сложилась судьба Людвика Заменгофа — «реконструктора» Вавилонской башни из Белостока, создателя языка эсперанто

Раман Ганчарэнка
1 красавіка 2022, 15:27
Как сложилась судьба Людвика Заменгофа — «реконструктора» Вавилонской башни из Белостока, создателя языка эсперанто

Как атмосфера Белостока вдохновила Людвика Лазаря Заменгофа на создание универсального языка? За что автора ненавидели в синагогах? Почему Троцкий любил...

Чытаць далей

5. Могілкі, якія сталі «пляцам забаў»

Помнік Героям Беласточчыны на месцы яўрэйскіх могілак. Фота: poranny.pl

У Цэнтральным парку на ўзгорку за масіўным помнікам «Героям Беласточчыны» знаходзіцца пляц забаў. Не кожныя бацькі, якія водзяць сюды дзетак пабавіцца ў пясочніцы ці пагойдацца на арэлях, ведаюць, што тут былі найбольшыя яўрэйскія могілкі горада — «кіркут».

Могілкі былі чыннымі з сярэдзіны XVIII стагоддзя ажно да 1941 года. Тут хавалі як выбітных рабінаў ды лідараў яўрэйскай грамады, так і звыклых яўрэяў з ліку рабочых ці гарадской беднаты. Некропаль займаў цэлы квартал! Некаторыя «мацэйвы» (надмагіллі) былі сапраўднымі творамі мастацтва, некаторыя — звычайнымі дзікімі камянямі з выразанымі тэкстамі малітваў.

«Кіркут» пачалі разбіраць нацысты ў часе вайны: камяні былі патрэбныя як будаўнічы матэрыял, напрыклад, для ходнікаў на вуліцах, а для прац выкарыстоўвалі вязняў гета — яўрэяў. Пасля вайны справу працягнулі сацыялістычныя ўлады: камяні выкарыстоўвалі для аднаўлення горада. Ужо ў 1950-х тут заклалі парк, а пад некаторымі ўзгоркамі, кажуць, дагэтуль ляжаць косці ды «незапатрабаваныя» разбітыя надмагіллі.

Вядома, гэта далёка не ўсе цікавыя факты па тэме. Хочаце даведацца больш? Прыходзьце ў нядзелю 30 кастрычніка а 14.00 на экскурсію па яўрэйскім Беластоку. Месца сустрэчы — помнік «Героям Беласточчыны» ў Цэнтральным парку.
Тэгі: ГалоўнаеГісторыя

ГАЛОЎНЫЯ НАВІНЫ

необычные места на польской Балтике

Топ-5 необычных мест на польской Балтике, которые стоит посетить

MOST
22 сакавіка 2023, 13:39

22 марта в Польше отмечают День охраны Балтийского моря. Праздник является международным и отмечается во всех странах, которые имеют выход к Балтике. MOST собрал пятёрку интересных и необычных...

граница Беларуси и ЕС

«Если у человека вылет из Варшавы, то стоит планировать поездку за сутки». Что происходит на границе Беларуси и ЕС

Руслан Кулевіч
22 сакавіка 2023, 09:55

Как сейчас беларусы ездят в Польшу и Литву, где быстрее очередь и какой день лучше всего выбирать для пересечения границы, про это и не только MOST поговорил с...

постановка КГБ в Гродно

BYPOL: «террористом», убитым в Гродно, оказался сотрудник КГБ

MOST
21 сакавіка 2023, 18:32

BYPOL сообщил, что убийство иностранного агента в Гродно, который якобы готовил теракт в Беларуси, оказалось инсценировкой КГБ. MOST рассказывает подробности. «Убили» сотрудника КГБ? BYPOL сообщил, что перестрелка 19...

  • Галоўная
  • Навіны
  • Гісторыі
  • Гайды
  • Афіша
  • Бізнес
  • ПАДТРЫМАЙ!
  • Пра нас
Пры выкарыстанні зместу MOST прачытайце нашы Правілы выкарыстання матэрыялаў

Звяжыцеся з намі: most@mostmedia.io

© 2022 Mostmedia.io. Час будаваць масты

No Result
View All Result
  • Галоўная
  • Навіны
  • Гісторыі
  • Гайды
  • Афіша
  • Бізнес
  • ПАДТРЫМАЙ!
  • Пра нас
    • Чытачу і рэкламадаўцу
    • Палітыка выкарыстання Cookies (EU)
    • Правілы выкарыстання матэрыялаў

© 2022 Mostmedia.io. Час будаваць масты

Кіраваць згодай Cookies
Мы і нашы партнёры атрымліваем доступ і захоўваем інфармацыю на прыладзе і апрацоўваем асабістыя дадзеныя, такія як унікальныя ідэнтыфікатары і стандартную інфармацыю, якая адпраўляецца прыладай, альбо дадзеныя прагляду, каб выбраць і прафіляваць персаналізаваны змест і рэкламу, вымераць змест і рэкламную эфектыўнасць, а таксама распрацоўка і ўдасканаленне прадукцыі. Са згоды карыстальніка мы і нашы партнёры можам выкарыстоўваць дакладныя дадзеныя геалакацыі і ідэнтыфікацыю шляхам сканавання прылад. Націскаючы «Прыняць», вы пагаджаецеся на апрацоўванне звестак намі і нашымі партнёрамі, як апісана вышэй. Перш як пагадзіцца ці адмовіцца, вы можаце атрымаць больш падрабязную інфармацыю і змяніць наладкі. Для некаторых відаў апрацоўвання звестак не патрэбная вашая згода, але вы маеце права не пагадзіцца. Параметры не будуць распаўсюджвацца на іншыя сайты, што маюць глабальны альбо сэрвісны дазвол.
Функцыянал Always active
Тэхнічнае сховішча або доступ строга неабходныя з законнай мэтай забеспячэння магчымасці выкарыстання пэўнай паслугі, відавочна запытанай падпісчыкам або карыстальнікам, або з адзінай мэтай ажыццяўлення перадачы паведамленняў па сетцы электронных камунікацый.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Статыстыка
Тэхнічнае сховішча або доступ, якія выкарыстоўваюцца выключна ў статыстычных мэтах. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Маркетынг
Тэхнічнае сховішча або доступ, неабходныя для стварэння профіляў карыстальнікаў для адпраўкі рэкламы або для адсочвання карыстальніка на вэб-сайце або на некалькіх вэб-сайтах у аналагічных маркетынгавых мэтах.
Manage options Manage services Manage vendors Read more about these purposes
Налады
{title} {title} {title}
Are you sure want to unlock this post?
Unlock left : 0
Are you sure want to cancel subscription?