Калі праехацца па некаторых вёсачках Падляшша, асабліва паўночнага, то можна пачуць, як іх жыхары размаўляюць паміж сабой зусім не па-польску. Мясцовыя называюць гэтыя дыялекты «сваёй» ці «тутэйшай» мовай, а энтузіяст Лукаш Банашчук — падляскай. Ён папулярызуе лакальныя гаворкі і здымае пра іх ролікі ў TikTok.
Распыталіся ў Лукаша пра яго блог, падобнасць «тутэйшай мовы» да беларускай і ўкраінскай, пра песні, вершы і нават раманы, напісаныя «па-свойму», пра падляскі літаратурны стандарт і яго папулярызатараў, а таксама пра тое, што чакае гэтыя дыялекты ў будучым.
Лукаш адказваў «по-пудляську». Пастараліся перадаць гэта ў тэксце.
«Попросту называлі се тутэйшымі»: украінцы, беларусы ці палякі?
Лукаш Банашчук нарадзіўся ў каталіцкай вёсачцы Пашэнкі на паўднёвым Падляшшы, зараз жыве ў Бялай Падлясцы. Ён лічыць сябе палякам, але падкрэслівае, што пытанне нацыянальнасці — вельмі складанае для яго родных памежных земляў.
— На пувночном Пудляшы люды началі вязаты се з ідэнтыфікацыей белоруской. А населеніе пувдённого Пудляша начало лічыты се альбо полякамі, альбо украінцамі. Але большынство з іх попросту называлі се «тутэйшымі». І рэлігія тут тожэ одна была вэльмы довго. До 1875 рокові, колі цар розв’язав тую унічку*, всэ мелі одну рэлігію, в одной і той жэ літургіі — сходнойсловяньской. Так шчо і поводу нэ было, жэб розділяты на польско і нэпольскэ населеніе. Толькі потом начал се той раздел.
Лукаш успамінае старэйшую жанчыну, з якой не так даўно размаўляў. Яна казала, што пасля Другой сусветнай вайны яе бацьку спыталі: «Як каго будзеш пасылаць дзяцей у школу?» На што той адказаў: «Украінцэм пісаты се нэ буду, бо украінцэв пэрэсэляют по Польшэ.* Но то давай запішэмося білорусамі».
Лукаш кажа, што ў Вялікім княстве Літоўскім насельніцтва Падляшша адносілася да русінаў — тады не было падзелу на ўкраінцаў, беларусаў ці палякаў. І, па яго словах, няцяжка зразумець, чаму пазней у людзей не сфармавалася сталай нацыянальнай ідэнтыфікацыі.
— На той прыклад, е сэло, там жывуть люды, воны уніаты. І появіл се указ о коньцэ уніі. Нэкоторы стануть се католікамі, нэкоторы останут се уніатамі і будуть тайно по ночах хрыстіті дітэй, а іншы стануть се православнымі. І православні бачуть, шчо пуд царом католікі мають нелёгке жыте. Потым прыходыть Польша і вжэ православні мають нелёгке жыте. Но то чому людям думаты про якусь державу? Найлепш далеко трыматы се од того і своім жытем жыті.
«У нас на сэле той язык вэльмы довго жыв». Як Лукаш зацікавіўся падляскай мовай
Падляская мова для Лукаша не чужая. Ён чуў яе ў сваёй роднай вёсцы ад дзядоў і прадзедаў. Але яго бацькі размаўлялі ўжо толькі па-польску.
— У нас на сэле той язык вэльмы довго жыв, але потум вмэр, можно сказаты, зусем. Колі мэнэ было лет 16-18, то нікого кругом нэ было, до кого можно было бы звэрнуты се, жэбы он помог зрозуметь, як той язык звучав. Бо я мэнш-больш знав, як нэкоторы рэчы сказаты, але жэбы повностю корыстатыся тым языком, то трэба было бы когось дорослого, хто можэт сказаты натурально.
Лукаш адзначае, што на паўднёвым Падляшшы гаворкі выміраюць нашмат хутчэй, таму ён пачаў свае пошукі з поўначы рэгіёна, дзе дыялекты яшчэ жывуць.
— Але потым оказало се, колі я шырэй оглянув на мапу, шчо і на пувдённом Пудляшу, колі добрэ пошукаты, дэ-нэдэ шчэ можна найті стары люді, которы говорат по-пудляську. І так тэпэр находжу і награю (запісваю — MOST) іх. Однедавно быв у православной парафіі в Мэндзылесю (Międzyleś — MOST), там нашов паню Катажыну Устімовіч, котора вэльмы тікавы рэчы розказывала: як валілі цэркву у 1938 рокові, про Руздво, про вэсільны традыціі, пісні співала.
«Воно і мусіт звучаты чут як білоруські». як Лукаш вядзе TikTok
Лукаш расказвае, што калі задумаўся пра TikTok, то першым меркаваннем было, што гэта такая сацсетка, дзе можна пабачыць кароткія, але не зусім разумныя відэа.
— Але з другого боку, там просто вэльмы хутко можно дотэрті до мнужэства люді. І мэнэ вдоло се найті там вэльмы много тікавых люді. На той прыклад, одного этнографа, который затікавівся і поездів со мной по сэлах, а шчэ пуд 40 люді, которы говорат по-своему, і мы зробылі группу на Telegram, жэб там поговорыты і поменяты се інформацыямі.
Ціктокі Лукаша глядзяць і палякі, і беларусы, і ўкраінцы. Вельмі часта людзі пішуць у каментарыях, што падляская мова гучыць, як украінская ці беларуская. Чытаючы іх, мужчына ўсміхаецца.
— Я цэлы час сыжу межы том, шчо одны люды кажуть: «То звучыть по-руські», другі кажуть: «То звучыть по-білоруські», а трэті кажуть: «То звучыть, як украінські». Я просто сыжу посэрэду і кажному тлумачу, шчо, пэвно, то мусіт звучаты чут як білоруські, чут як украінські, чут як польскі. Бо тое язык, которым корысталі се люды в місті, дэ колісь стыкалі се тэрэны, з которых дісяка маемо Білорусь, Украіну і Польшу. Но то інакш нэ будэ. Як бы воно як швэдська звучало, то я тоды дывовал бы се.
Лукаш таксама адзначае, што падляская мова больш за іншыя падобная да дзяржаўнай мовы Вялікага княства Літоўскага. Трэба разумець, што Падляшша не было тэрыторыяй Кароны Польскай, а менавіта ВКЛ.
— І колі вы чытаетэ докумэнты Вэлікого Літэвского князьства, то воны вэльмы-вэльмы блізко до того, шчо мы называем тым пудляськім языком. Направду, там разніца нэвэліка — свободно можно пэрэчытаты. Кажуть, што найбліжайшы варыянт того языка староруского* находіть се в сэле Вурля (Orla — MOST) на пувночном Пудляшу.
«Цэла культура в том языку походіт з пувночного Пудляша». Хто яшчэ папулярызуе падляскую мову
Падляская мова жыве не толькі сярод старэйшых вясковых людзей. Яе прасоўваюць энтузіясты, перш за ўсё з поўначы рэгіёна. Паўднёвыя гаворкі, на жаль, знікаюць, нават сам Лукаш адзначае, што размаўляе «больш в пувночной вэрсіі».
— Цэла кульутра, котора творыт се в том языку — якісь кніжкі, награня (відэа- і аўдыязапісы — MOST), — всэ то походіт з пувночного Пудляша. На пувдёным Пудляшу воно сполёнізовало се хутшэ. Я шчэ находжу люды, говоряшчыі по-своему, навэть тых, хто польського языка навчылі се, бывшы вжэ дорослымі людьмі. Але тое вжэ поедыньчы оставшы люды.
Лукаш адзначае, што падляская мова жыве, дзякуючы перадусім праваслаўным беларусам Падляшша. Менавіта яны «пэрэносят той язык шчэ на пару поколенів далей». Мужчына называе некалькі прозвішчаў, але адзначае, што папулярызатараў нашмат больш, проста гэта, можна сказаць, галоўныя з іх:
- Браты Ян і Аляксандар Максімюкі, якія вядуць інтэрнэт-старонку svoja.org. Менавіта яны стварылі літаратурны стандарт падляскай мовы — ён заснаваны на гаворках вакол Бельска Падляскага і Гайнаўкі.
- Дарафей Фіёнік і яго Музей малой Бацькаўшчыны ў Студзіводах (Бельск Падляскі). Установа выпускае кнігі на сваёй мове, а таксама праводзіць гістарычныя сустрэчы.
- Віктар Стахвюк, пісьменнік і паэт, які піша па-падляску. Яму належыць першы паўнавартасны раман на гэтай мове — «Подых тэмры».
- Галіна Максімюк. Нядаўна выйшла яе кніжка «Słova na vietrovi». Гэта апавяданні пра Падляшша, якога ўжо няма, пра колішняе жыццё.
- Зоя Сачко, піша вершы па-падляску.
- Володымір Сосна, піша вершы на гаворцы сваёй роднай вёскі.
- Марэк Заброцкі з Radio Białystok. Ён вядзе радыёпраграму «Пад знакам Пагоні», якая выходзіць па-беларуску, але кожную апошнюю сераду месяца — па-падляску.
Таксама выходзяць часопісы па-тутэйшаму: «Бельскі гостінэць» https://kamunikat.org/bielski_hostinec.html, «Мэльніцкі гостінэць». А яшчэ знаёміцца з падляскай мовай можна праз музыку. Лукаш рэкамендуе два калектывы.
— Е такой зэспул «Жэмэрва» пры Музее малой Батьковшчыны. Воны вэльмы хорошо співають, это такы настояшчы нашы пісні. Шчэ е Hajda Banda — рэкомэндую побачыты. Воны творат таку фолькову музыку на основі того, шчо колісь на нашых сэлах співалі люды. Воны робят чут інакш, шчоб звучало больш новочэсно.
«У нас удома языком штоденнэй комунікацыі став се пудляські». Пра што марыць Лукаш
Лукаш Банашчук бачыць сваю ролю ў тым, каб захаваць хоць нешта ад паўднёвых дыялектаў, бо паўночныя варыянты гаворкі захаваныя добра. Мужчына прыводзіць прыклады паўднёвападляскіх слоў, якіх няма ў іншых гаворках.
— Е такэ слово «кшно». Я його чув толькі недалёко моего сэла. Воно означае шэрсть якогось звэра. На той прыклад: «Подывысь, як на тому собацы кшно блішчыт». І того слова в іншых месцах нэ найдеш. Шчэ е слово «спро́гчы». На пувночном Пудляшэ то будэ «здохнуть» — так про звіры кажуть, колі воны вмырають. На той прыклад: «Подывісь, сусідовый конь спрог». Шчэ з тікавого «ка́лыты» — «малюваті». То ідэ од того, шчо колісь вапном малёвалі. А вапна то кальцыум. І з того — калыты. На той прыклад, хаты можна калыты.
Лукаш расказвае і пра лаянку Падляшша. Напрыклад, самая папулярнае такое слова — «ебу́к». Можна кагосьці «накрыті ебукамі», ці на кагосьці «чыкінуті ебуком».
Акрамя TikTok, мужчына вядзе Facebook, штосьці посціць у Instagram. Таксама ёсць планы разам з аднадумцамі стварыць фонд, які б дапамагаў папулярызаваць падляскую мову. Не забывае Лукаш размаўляць па-тутэйшаму і са сваімі дзецьмі.
— Я розмовляю по-пудляську з дочкамы — говорым, чытаем кныжкы. У нас удома языком штоденнэй комунікацыі став се пудляські — вжэ больш за рок говорымо удома по-своему з дочкамы.
Лукаш марыць, каб калісьці падляскую мову сталі вывучаць у школе. Але ён разумее, што, сярод іншых праблем, тут існуе брак настаўнікаў і падручнікаў — ні таго, ні другога зараз няма. Таму мужчына лічыць, што, прасоўваючы падляскую мову, трэба засяродзіцца на яе літаратурным стандарце, бо ўратаваць гаворкі кожнага сяла няма ніякіх шанцаў.
— Я думаю, шчо пэвно пысаты будэмо латінкой. У Польшы вжэ праве нэма люді, которы прывыкнулі штоденно чытаты кірыліцой, навэт і сэрэд білорусов пудляськіх. Але я одношу се з глыбокою пошаною до люді, которые кірыліцою пішут, бо оні берут з той усходней традыцыі пісаня і мають рацыю.
Папулярызаваць літаратурны стандарт важна і таму, што зараз ужо амаль няма людзей, для якіх падляская — гэта першая мова. Яна можа быць ужо толькі другой, як «язык жытёвого выбору»
— То е вэліке наследство Літэвского князьства. І нэ можно того просто так кінуті», — упэўнены Лукаш Банашчук.
